22 januari 2024

Korstmossen (deel 5) – Groot dooiermos

Groot dooiermos

Groot dooiermos (Xanthoria parientina) is een korstmos uit de familie van de Teloschistaceae (dooiermosachtigen). De genusnaam Xanthoria is afgeleid van het Griekse woord xanthos, dat “geel” betekent, en de stam ori (“uit de bergen”). De soortnaam parietina betekent: “op muren”.

Korstmossen

Korstmossen zijn symbiotische organismen die het gevolg zijn van de associatie tussen een schimmel en een fotosynthetische partner, meestal een groene alg of een blauwalg. Blauwalgen zijn in staat tot fotosynthese, waarbij moleculaire zuurstof wordt geproduceerd .

Korstmossen staan bekend vanwege hun vermogen om een grote verscheidenheid aan habitats te koloniseren, waaronder rotsen, grond, metalen, dood en levend hout… Teloschistaceae groeien vaak op rotsen en andere substraten en worden gekenmerkt door hun heldere, levendige kleuren. De kleuring is te wijten aan pigmenten die worden geproduceerd door de fotosynthetische partner binnen de korstmos.

De familie Teloschistaceae omvat een breed scala aan geslachten en soorten, elk aangepast aan specifieke omgevingsomstandigheden. Korstmossen leveren een belangrijke bijdrage aan ecosystemen, omdat ze een rol spelen bij de bodemvorming, de cyclus van voedingsstoffen en het bieden van leefgebied voor micro-organismen en kleine ongewervelde dieren.

*Groot dooiermos* (Xanthoria parientina) op de kademuur langs de Reie te Brugge

Kenmerken

Het thallus (lichaam) is heldergeel tot oranje (sporadisch grijs) en de onderzijde is wit tot grijswit.
Thallus is bladvormig
Lobranden opstijgend
Lobben worden ongeveer 5mm breed
Geen soralen
Geen isidiën
Apothecia meestal in grote getale aanwezig
Apothecia zijn komvormig en soms tot 2cm groot

Reactie met K+: bloedrood
Als de gele kleurstof in aanraking komt met kaliumhydroxide verandert de kleur van geel naar rood. Dit soort kleurreacties worden in de studie van korstmossen gebruikt voor het identificeren van de juiste soort.

Korstmossen als bio-indicator voor ammoniakconcentraties

De relatie tussen het Groot dooiermos en luchtkwaliteit wordt al tientallen jaren door wetenschappers erkend. Korstmossen zijn in het algemeen gebruikt als bio-indicatoren van de luchtkwaliteit omdat ze gevoelig zijn voor luchtvervuiling, met name zwaveldioxide.

Xanthoria parietina, met zijn opvallende gele of oranje kleur, is een van de soorten die vaak wordt gebruikt bij monitoring van de luchtkwaliteit. Groot dooiermos is vooral een goede indicator voor luchtvervuiling met ammoniak. De soort heeft eveneens een hoge tolerantie voor zout, waardoor je het ook kan zien op zeedijken. Het groot dooiermos is een ammoniak minnende soort en groeit overal waar genoeg stikstof aanwezig is. Je komt de soort daarom het vaakst tegen bij boerderijen en grote wegen. Maar eigenlijk is dit niet echt een goed teken. Meer dooiermos betekent meer stikstofvervuiling. Sinds eind vorige eeuw zien we dat de soort steeds meer voorkomt. De groei van groot dooiermos en andere ammoniak minnende korstmossen wordt wel eens gebruikt als indicator voor deze stikstofvervuiling.

Download hier een rapport over het gebruik van korstmossen als bio-indicator voor ammoniakconcentraties.

Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij en Natuurpunt. Dit onderzoek werd uitgevoerd om na te gaan of het in Vlaanderen haalbaar is een biomonitoringnetwerk van ammoniak door middel van op bomen groeiende korstmossen op te zetten. Van januari 2008 tot februari 2009 werd op 100 punten via 13 maandelijkse metingen continu de luchtconcentratie ammoniak gemeten door middel van passieve samplers. De meetpunten lagen verspreid over de drie grootste ecoregio’s van Vlaanderen.

Gele kleur

De kleur van het thallus is afhankelijk van de belichting en de vochtigheidsgraad. In de herfst, winter en het vroege voorjaar is het korstmos geelgroen, omdat de algencellen zich vermeerderen, maar in de zomer wordt het geel tot oranje door opslag van oranje pigmenten, vooral parietinezuur. De vorming van dit pigment neemt toe naarmate het korstmos meer zon krijgt. Het beschermt het korstmos tegen UV-straling en te hoge niveaus van zichtbaar, vooral blauw, licht.

Parietinezuur werd vroeger wel gebruikt als verfstof. De gele kleurstof wordt bloedrood wanneer deze in aanraking komt met een sterke base, zoals kaliloog of natronloog. Dit soort kleurreacties wordt veel gebruikt bij determinatie om korstmossen op naam te brengen.

Op beschaduwde plekken is de kleur van het thallus vaak groen. De onderkant is wit/grijs. De lobben zijn vrij hoekig en ondiep ingesneden. Meestal zijn er apothecia – dat zijn de schotelvormige vruchtlichamen – aanwezig, die van binnen donkeroranje gekleurd zijn en soms tot 2 cm groot kunnen worden.

De ronde vruchtlichamen op de korstmos dienen voor de voortplanting. In het middengedeelte (de dooier) van de vrucht ontstaan de sporen die zich met de wind verspreiden.

Gelijkende soorten

Oranje dooiermos ( Xanthoria calcicola ) lijkt op Groot dooiermos, maar is meer oranje. Ook heeft Oranje dooiermos altijd isidiën, welke het Groot dooiermos niet heeft. Als er niet goed naar de lobben gekeken wordt kan Groot dooiermos ook verward worden met Klein dooiermos ( Xanthoria polycarpa ), Klein dooiermos heeft namelijk zeer kleine, stompe, lobben waar Groot dooiermos grote flappen als lobben heeft. Het verschil is soms moeilijk te zien, vooral bij kleine exemplaren.