Wilde planten in de stad
Wat daar zomaar uit een stoeprand groeit is herderstasje (Capsella bursa-pastoris), een klein stadswonder dat je waarschijnlijk al talloze keren bent gepasseerd zonder het te beseffen. Tussen kasseien, op vergeten hoekjes en in de barst van een trottoir duikt het op: een taaie pionier, een plantje dat …
Muurbloem (Erysimum cheiri) is in Vlaanderen vrij zeldzaam in het wild. In natuurlijke of verwilderde toestand komt ze slechts sporadisch voor, vooral op oude stadsmuren, kerkhoven of ruïnes, waar ze zich soms weet te handhaven. De 13de-eeuwse muur van de O.-L.-V.-Hemelvaartkerk is niet alleen historisch …
Zodra de zon zich zo uitbundig laat zien als de voorbije dagen, lijkt de natuur haast te jubelen van vreugde. Alles komt in beweging: kruiden schieten als pijlen uit de grond en vroege bloeiers toveren van de ene dag op de andere een levend palet van kleur op onze straten en pleinen.
Wat vooral in het oog springt, zijn de talloze kleine, witte bloempjes die zich in deze tijd van het jaar massaal aandienen: het elegante kandelaartje, de bescheiden vroegeling, de frisse kleine veldkers en de frele zandraket. Maar ook hun kleurrijke kompanen laten zich niet onbetuigd: paarse dovenetel, de gele flamboyantie van stinkende gouwe, de vrolijke paardenbloem, de tedere pinksterbloem, de ranke muurleeuwenbek (foto boven) en de gracieuze bosanemoon dragen allemaal hun steentje bij aan het feest van het ontwaken.
Toch is er één bloem die met kop en schouders boven de rest uitsteekt — de absolute voorjaarsdiva van Brugge: de muurfijnstraal. Alsof ze een geheim pact met de lente heeft gesloten, kiest zij haar moment met onnavolgbare precisie. En dan, als bij toverslag, duiken haar duizenden bloempjes op: in de voegen van kademuren, langs bruggen, tegen gevels — een subtiele explosie van lentelicht. Voor mij zijn zij de ware herauten van het nieuwe seizoen, een zachte fanfare die fluistert: de lente is hier.
Op straat begint de lente al met een waar spektakel. Terwijl de zon uitbundig schijnt poppen vier echte snelheidsduivels al op: het klein kruiskruid, de stinkende gouwe, de muurfijnstraal en het charmante herderstasje. Klein kruiskruid – Senecio vulgaris Het klein kruiskruid (foto bovenaan), dat met …
DOOR NIC CARSAUW · 06 april 2025 De Kleine brandnetel (Urtica urens) is een eenjarige plant uit de brandnetelfamilie (Urticaceae). Naamgeving De geslachtsnaam Urtica is afgeleid van het Latijnse urere, wat ‘branden’ betekent, verwijzend naar de stekende brandharen die de plant bedekken. De soortnaam urens betekent ‘brandend’ en benadrukt de sterke prikkende werking van …
Langs akkers, in tuinen en tussen het gras duikt een klein, maar opvallend bloempje op: de Grote ereprijs (Veronica persica). Haar helderblauwe bloemetjes met een witte kern lijken bescheiden, maar wie beter kijkt, ontdekt een plant met een verrassend karakter en een fascinerende geschiedenis.
De bloemen van de Grote ereprijs openen zich als kleine kunstwerkjes: vier tere bloemblaadjes met diepblauwe aderen die naar het hart van de bloem leiden. Maar ze toont haar schoonheid alleen op haar voorwaarden. Op zonnige dagen straalt ze, terwijl ze bij bewolking haar bloemen gesloten houdt – een mysterieuze eigenschap die haar nog intrigerender maakt.
Ook haar bloeitijd is opmerkelijk. In tegenstelling tot veel andere wilde bloemen begint ze al in februari te bloeien en gaat ze door tot diep in de herfst. In zachte winters kan ze zelfs in januari bloeien. Dit maakt haar een waardevolle voedselbron voor de eerste bijen en andere bestuivers van het jaar.
De Grote ereprijs is een echte overlever. Oorspronkelijk afkomstig uit West-Azië, werd ze in de 19e eeuw in Europa geïntroduceerd en sindsdien heeft ze zich moeiteloos verspreid. Je vindt haar overal waar de grond een beetje wordt verstoord: in moestuinen, akkers, wegbermen en zelfs tussen de voegen van stoepen.
Hoewel ze vaak als ‘onkruid’ wordt bestempeld, is ze eigenlijk een pioniersplant. Ze vestigt zich snel op kale grond en helpt de bodem te bedekken en erosie tegen te gaan. Haar aanwezigheid is een teken van vruchtbare, vochtige grond – een subtiele aanwijzing voor boeren en tuinliefhebbers.
Als één van de eerste bloeiers van het jaar speelt de Grote ereprijs een belangrijke rol in het ecosysteem. Bijen en zweefvliegen komen af op haar nectar, en mieren helpen bij de verspreiding van haar zaden.
Haar voortplanting is minstens zo interessant als haar bloeiwijze. De plant kan zich niet alleen via zaden vermeerderen, maar ook via afgebroken stengeldelen die opnieuw wortelen. Dit verklaart waarom ze zich zo snel verspreidt, zelfs op plaatsen waar ze niet bewust is geplant.
De naam ‘ereprijs’ suggereert bewondering en lof, en dat is niet zonder reden. In vroegere tijden werd deze plant, net als andere ereprijssoorten, beschouwd als een geneeskrachtig kruid. Er werd gedacht dat ze wondgenezing bevorderde en goed was voor de luchtwegen. Hoewel de Grote ereprijs tegenwoordig geen rol meer speelt in de kruidengeneeskunde, blijft haar naam een herinnering aan haar vroegere reputatie.
De wetenschappelijke naam Veronica persica roept ook vragen op. ‘Veronica’ wordt soms in verband gebracht met de heilige Veronica, die volgens de overlevering Jezus’ gezicht afveegde met een doek waarop zijn beeltenis verscheen. Sommigen vermoeden dat de diepblauwe kleur van de bloemen met hun witte kern aan deze legende doet denken.
Hoewel de Grote ereprijs klein en onopvallend lijkt, heeft ze een groots verhaal te vertellen. Ze is een overlever, een pionier, een vriend van insecten en een stille getuige van de seizoenen. Wie eenmaal oog heeft voor haar schoonheid, zal haar nooit meer over het hoofd zien.
Rembert Dodoens (1517–1585), de beroemde Vlaamse plantkundige en auteur van het ‘Cruydt-Boeck’, beschreef veel plantensoorten die in zijn tijd bekend waren. De Grote ereprijs werd echter pas later in Europa geïntroduceerd (waarschijnlijk in de 19e eeuw). Hierdoor komt deze specifieke soort niet voor in zijn werk.
Dodoens beschreef wel andere ereprijssoorten (Veronica), zoals:
Gewone ereprijs (Veronica officinalis)
Akkerereprijs (Veronica arvensis)
Draadereprijs (Veronica filiformis, al is het onzeker of deze al in zijn tijd bekend was). Hij kende ereprijs als een geneeskrachtige plant en vermeldde dat deze werd gebruikt tegen wonden en longaandoeningen.
Voor uitgebreide informatie over de Grote ereprijs (Veronica persica) kun je terecht op de volgende websites:
Deze bronnen bieden een uitgebreid overzicht van de kenmerken, verspreiding en ecologie van de Grote ereprijs.
Verstekeling krijgt vaste grond onder de voeten Weken geleden al viel mijn oog op een onooglijk klein plantje – niet groter dan een paar centimeter, met bescheiden ronde tot ovaalvormige blaadjes. Zo’n alledaags geval dat je zonder nadenken voorbijloopt, één van de vele in de …
DOOR NIC CARSAUW · 25 MAART 2025 Tuinwolfsmelk (Euphorbia peplus) is een eenjarige plant uit de wolfsmelkfamilie (Euphorbiaceae).Soorten uit het geslacht wolfsmelk zijn te herkennen aan het witte melksap dat de planten afscheiden als je de stengel doorbreekt of bladen plukt. Tuinwolfsmelk is het hele jaar door te vinden, ook in …
Op 20 maart is het zover: de astronomische lente breekt aan en de natuur ontwaakt uit haar winterse sluimer! Het begin van de lente markeert meer dan alleen een verandering in het weer. Het is een seizoen van vernieuwing, van hoop en van hernieuwde energie. Terwijl de dagen langer worden en de zon hoger aan de hemel klimt, krijgen we allemaal de kans om even stil te staan bij de wonderen van de natuur. Het is een uitnodiging om naar buiten te gaan, de frisse lucht in te ademen en te genieten van de levendige kleuren en geuren die de lente te bieden heeft.
De lente staat niet alleen in de kalender. Ook in de natuur is te zien hoe overal om ons heen de eerste tekenen van nieuw leven beginnen te verschijnen. Na maanden van grijze luchten en kil weer brengt de lente een frisse wind van hoop en vernieuwing. Het is het perfecte moment om even stil te staan bij de kleine voorjaarsbloeiers die nu hun intrede doen in het straatbeeld.
De natuur heeft dit voorjaar een waar palet aan kleuren en vormen in petto. Het gewone sneeuwklokje(Galanthus nivalis) en de winterakoniet (Eranthis hyemalis ) waren de allereerste boodschappers van de lente. Op de Brugse stadswallen bloeien ze al enkele weken volop.
Wat een prachtplantje is de sneeuwroem (Chionodoxa)! Deze charmante, vroegbloeiende bolletjes met hun stralende, stervormige blauwe bloemen en een fonkelend wit hart zijn niet alleen makkelijk te vinden in tuincentra, maar dankzij de Groendienst van Brugge krijgen ze ook een extra duwtje in de rug. En terecht, want deze bloemetjes zijn ware juweeltjes die elke lente een magisch tintje geven! 🌿💙✨
Op een straathoek spot ik de charmante vroegeling (Draba verna), een dappere kleine pionier die als een eerste lentegroet tussen de plaveien opduikt. Met zijn bescheiden, maar vastberaden bloemetjes bewijst hij dat zelfs de kleinste verschijningen een groots effect kunnen hebben. En zijn naam doet hij alle eer aan! Op zonovergoten plekjes durft dit minuscule plantje soms al in januari te bloeien – een prachtig staaltje natuurkracht! 🌱✨
Niet ver daarvandaan schittert de kleine veldkers (Cardamine hirsuta), bescheiden maar vol trots. Met haar fijne, tere blaadjes en subtiele tinten bewijst ze dat de natuur al vroeg in de lente haar charme laat zien. Ze nodigt ons uit om even stil te staan, te vertragen en te genieten van de pure eenvoud en schoonheid van het moment. 🌿✨ En net zoals alle andere eetbare wilde kruiden is de kleine veldkers een bijzonder ingrediënt in de keuken door haar unieke en intense smaak.
En dan is er de onverschrokken paardenbloem (Taraxacum officinale) – een ware veerkrachtige rebel van de natuur! Vaak onterecht bestempeld als onkruid, maar wie goed kijkt, ziet een zonnetje op steel, een levendige uitbarsting van kracht en optimisme. Deze held trotseert de koude en laat met haar gouden gloed geen twijfel bestaan: de natuur ontwaakt!
Maar de paardenbloem is meer dan alleen een lentebode. Ze is een eeuwenoude bondgenoot in zuivering en gezondheid. Haar blaadjes en wortels stimuleren de lever, ondersteunen de blaas en geven de spijsvertering een krachtige boost dankzij hun bitterstoffen. Geen wonder dat ze in talloze detoxmengsels wordt verwerkt! Eeuwenoude kruidenboeken wijden pagina’s vol aan haar reinigende krachten – een bewijs dat deze gele krachtpatser veel meer is dan een simpel ‘onkruid’. 🌿✨
Een andere stralende ster in het vroege kleurenpalet is het betoverende gewoon speenkruid (Ficaria verna of Ranunculus ficaria – zie foto bovenaan deze pagina). Dit charmante plantje, dat zich graag in speelse groepjes langs wandelpaden nestelt, bewijst dat de natuur zowel krachtig als teder kan zijn. Zijn glanzende, botergele bloempjes vangen het zonlicht als kleine gouden juweeltjes en brengen een vleugje warmte in de nog frisse lentelucht. Elke keer weer doen ze me denken aan een tapijt van minuscule zonnetjes dat de aarde wakker kust. 🌞✨
En wie kan het madeliefje (Bellis perennis) vergeten? Met zijn stralende witte blaadjes en centrale gele schijf, is het madeliefje de belichaming van de pure, ongedwongen schoonheid van de lente. De naam is afgeleid van het woord ‘made’ wat weide of hooiveld betekent en het woord ‘lief’. Het staat symbool voor onschuld, reinheid (maagdelijkheid) en trouw.
Tot slot straalt het herderstasje (Capsella bursa-pastoris) met een subtiele gratie. De karakteristieke hartvormige zaaddoosjes doen denken aan een liefdes- of beschermend amulet. Hierdoor wordt het plantje soms geassocieerd met liefde, toewijding en zorgzaamheid. Van oudsher wordt herderstasje gebruikt als geneeskrachtig kruid, vooral om bloedingen te stelpen. Hierdoor staat het symbool voor genezing, bescherming en het in balans brengen van het lichaam. Het kruid werd ook als amulet gebruikt om geluk en bescherming te brengen.
In oude kruidenboeken werd herderstasje “de pastoorsbeurs” genoemd, omdat de zaaddoosjes leken op de geldbuidel die pastoors of herders droegen. Dit gaf het een symboliek van bescheiden rijkdom en innerlijke waarde.
Deze bijzondere bloei van de eerste voorjaarsbloeiers herinnert ons eraan dat er in elk einde een nieuw begin schuilt. Elke bloem, hoe klein ook, is een bewijs van de onstuitbare kracht van de natuur en de belofte dat zelfs na de donkerste dagen de zon altijd weer opkomt. Het is een seizoen om te dromen, te plannen en te genieten van alles wat het leven mooi maakt.
Dus trek je wandelschoenen aan, omarm de zonnestralen en laat je verrassen door de prachtige details van de ontwakende natuur. Of je nu door een uitgestrekt veld wandelt, een tuin bewondert of gewoon even op je balkon gaat zitten, de astronomische lente en haar kleurrijke eerste bloeiers nodigen je uit om te genieten van het moment en te vieren dat het leven weer in volle bloei staat.
Een vroege vogel De winterakoniet (Eranthis hyemalis) is de vroege vogel onder de bloemen – of beter gezegd, de vroege bloeier. Terwijl de rest van de natuur nog met een dekentje over zich heen ligt te snurken, besluit deze dappere plant in hartje winter al …
Tussen Kerstmis 2024 en 1 januari 2025 gingen we in Brugge op zoek naar wilde planten in de stad die nog in bloei stonden. Dank aan Denise Dewit die ook aan het experiment deelnam en ons foto’s toestuurde.Dit is onze top 10 in Brugge. 1 …
In een prachtig landschap dat op de luiken doorloopt, wordt Christus door Johannes gedoopt, het begin van Christus’ geestelijke ambt op aarde. Boven hem zweeft de duif van de Heilige Geest, en daarboven zegent God de Vader het tafereel met de woorden: ‘Dit is mijn Zoon, mijn veelgeliefde, in wie Ik welbehagen heb.’
In het schilderij “Het doopsel van Christus” (ca. 1502-1508) van Gerard David worden verschillende soorten wilde planten afgebeeld in een weelderig landschap langs de rivier de Jordaan, waar Johannes de Doper Christus doopt. Gerard David, bekend om zijn aandacht voor natuurlijke details, schilderde diverse planten die realistisch en nauwkeurig weergegeven zijn.
De symbolische betekenis van de doop wordt afgebeeld door planten met reinigende eigenschappen op de voorgrond. De klaproos bijvoorbeeld staat voor de dood van Christus, terwijl de paardenbloem, prominent in het midden, verwijst naar zijn Verrijzenis. Dit komt omdat de paardenbloem rond Pasen bloeit. Na de bloei verspreiden de witte pluizen haar zaadjes, die elders nieuw leven laten ontstaan.
De Vlaamse Primitieven gebruikten planten en bloemen niet alleen voor esthetiek, maar als diepgewortelde symboliek die de spirituele en religieuze boodschappen van hun schilderijen versterkte.
Is dit een akelei? Suggesties zijn welkom! Het lijkt erop dat de plant op dit detail uit het schilderij Doopsel van Christus van Gerard David mogelijk de Akelei (genus Aquilegia) is. De plant in dit detail heeft dunne, langwerpige bladeren en bloemvormen die typerend zijn voor de akelei, met donkergekleurde bloemen en lichte middens.
Deze plant staat vaak symbool voor de Heilige Geest of voor nederigheid, wat goed past bij het thema van het doopsel.
Omdat de akelei soms uit vijf bloemblaadjes bestaat die als duiven worden geïnterpreteerd, werd de bloem een symbool voor de Heilige Geest, vooral in kunstwerken van de middeleeuwen en de renaissance.
De vorm van de bloem, die naar beneden wijst, symboliseert ook een buiging of eerbied, wat symbool staat voor bescheidenheid en devotie.De akelei komt soms voor met drie blaadjes of bloemen in één groep, wat kan verwijzen naar de Heilige Drievuldigheid (Vader, Zoon, en Heilige Geest). Dit kan worden gebruikt om het goddelijke mysterie van de Drievuldigheid in een visuele vorm te symboliseren.
Het lelietje-van-dalen staat symbool voor zuiverheid en maagdelijkheid, en wordt vaak geassocieerd met de Maagd Maria. De witte bloemetjes worden gezien als representatie van Maria’s zuivere en smetteloze aard.Door zijn kleine formaat en eenvoudige, maar mooie bloemetjes symboliseert het lelietje-van-dalen ook nederigheid. Het werd een passende metafoor voor de deugdzame levenshouding die werd geprezen in de christelijke traditie.
In christelijke kunst verwijst het lelietje-van-dalen naar de opstanding en de hoop op het eeuwige leven. Omdat het in de lente bloeit, werd het een symbool van nieuwe levenscyclus en het opstaan uit de dood.
Het lelietje-van-dalen werd ook gezien als een verwijzing naar Christus zelf, die, ondanks zijn goddelijke aard, naar de Aarde kwam in een nederige vorm en leed voor de mensheid. Het bloemmotief benadrukt zijn mededogen en dienstbaarheid en versterkt de devotionele boodschap in het schilderij.
De witte papaver (slaapbol) heeft een bijzondere symbolische betekenis in de schilderijen van de Vlaamse Primitieven. Deze bloem wordt vaak geassocieerd met slaap, dood en het hiernamaals. In de middeleeuwse christelijke iconografie verwees de slaapbol naar de tijdelijke aard van het sterfelijke leven en de hoop op eeuwige rust. In combinatie met andere bloemen of symbolen, zoals de passiebloem of bloedrode rozen, benadrukte de (rode) papaver Christus’ lijden en offer.
Tegelijkertijd kan de witte kleur van de bloem ook reinheid, vrede en de hoop op een nieuw begin symboliseren.
De Vlaamse Primitieven gebruikten planten en bloemen niet alleen voor esthetiek, maar als diepgewortelde symboliek die de spirituele en religieuze boodschappen van hun schilderijen versterkte.
De aardbei heeft een rijke symboliek in de schilderijen van de Vlaamse Primitieven, waar ze vaak voorkomt in religieuze en allegorische contexten. Haar groeiwijze en kenmerken worden gekoppeld aan belangrijke christelijke waarden.
Omdat de aardbei laag bij de grond groeit, staat ze symbool voor nederigheid en bescheidenheid, deugden die verwijzen naar de deemoed van heiligen. Tegelijkertijd wordt de vrucht gezien als een “hemelse vrucht”, die de zoetheid en harmonie van het paradijs vertegenwoordigt. In tuin- en paradijsscènes symboliseert ze de volmaaktheid van de schepping.
De aardbei wordt soms geassocieerd met de Maagd Maria: de rode vruchten weerspiegelen haar lijden, terwijl de witte bloemen haar reinheid vertegenwoordigen. Daarnaast kan de plant, met haar combinatie van bloemen, bladeren en vruchten, verwijzen naar de Heilige Drie-eenheid.
Tot slot staat de aardbei ook voor de vergankelijkheid van aardse geneugten en benadrukt ze de beloning van een vruchtbaar en deugdzaam leven. Als onderdeel van zorgvuldig uitgewerkte natuurdetails versterkt de aardbei zowel de esthetiek als de spirituele boodschap van deze schilderijen.
De boterbloem heeft in de schilderijen van de Vlaamse Primitieven een subtiele symbolische betekenis, gebaseerd op haar eenvoudige schoonheid en groeiwijze. Ze staat symbool voor nederigheid en bescheidenheid, en kan in een christelijke context verwijzen naar de deemoed van Maria, heiligen of gelovigen.
Haar heldergele kleur wordt geassocieerd met onschuld en vreugde, eigenschappen die passen bij een deugdzaam en harmonieus leven. Tegelijkertijd herinnert de boterbloem, net als andere wilde bloemen, aan de vergankelijkheid van het aardse bestaan en roept ze op tot een focus op spirituele waarden.
Als onderdeel van de gedetailleerde natuurweergaven in de kunst van de Vlaamse Primitieven benadrukt de boterbloem de schoonheid en orde van Gods schepping. Hoewel ze niet vaak een centrale rol speelt, draagt de boterbloem bij aan de boodschap van nederigheid, vergankelijkheid en harmonie.
De viooltjes in “De Doop van Christus” versterken de thema’s van nederigheid, lijden, liefde en onschuld, die centraal staan in de christelijke boodschap van de doop en de verlossing die Christus zal brengen.
Viooltjes symboliseren nederigheid vanwege hun bescheiden groei dicht bij de grond. Ze worden ook geassocieerd met lijden en offer, wat verwijst naar het toekomstige lijden van Christus. De purperen tinten van de bloemen symboliseren liefde en onschuld, die het pure offer van Christus weerspiegelen. In Gerard David’s werk benadrukken de viooltjes de schoonheid van de natuur als weerspiegeling van Gods goddelijke schepping.
De gele lis (Iris pseudacorus) in Het Doopsel van Christus (ca. 1502-1508) van Gerard David heeft een diepgaande symbolische betekenis die aansluit bij de christelijke traditie. De bloem, die groeit in waterrijke gebieden, wordt geassocieerd met water, zuivering en de reinigende kracht van de doop. Ze symboliseert spirituele reiniging, zondevergeving en de belofte van een nieuw begin.
De zwaardvormige bladeren van de gele lis kunnen indirect verwijzen naar het toekomstige lijden van Christus, dat al wordt gesuggereerd tijdens zijn doop. Daarnaast staat de gele kleur van de bloem voor hoop en goddelijke verlichting, verwijzend naar de nieuwe spirituele geboorte en de belofte van eeuwig leven, centrale thema’s in het christelijke geloof.
In deze afbeelding komen ook een aantal planten voor die we niet onmiddellijk konden determineren. Bijvoorbeeld de blauwe bloempjes centraal in deze afbeelding, de plant links daarvan en het struikje op de over in de achtergrond. Iemand suggesties? Ik hoor het graag.
De weegbree, bekend om haar helende eigenschappen in de volksgeneeskunde, symboliseert de genezing en verlossing die Christus brengt door zijn doop en latere lijden. De plant verwijst naar de verlossing van de zonden, een kernboodschap van het christelijke geloof.
Als eenvoudige en bescheiden plant staat de weegbree ook voor nederigheid, een eigenschap die Christus toont door zich door Johannes te laten dopen, ondanks zijn goddelijke status. In De Doop van Christus weerspiegelt de aanwezigheid van de weegbree deze nederigheid en eenvoud.
De weegbree versterkt in het schilderij de thema’s van genezing, nederigheid, lijden en de goddelijke harmonie van de natuur.
Hoewel de stinkende gouwe niet expliciet wordt genoemd in de iconografie van De Doop van Christus, kan de aanwezigheid ervan thema’s zoals genezing, verlossing, en de transformatie door Christus versterken. Als onderdeel van de natuur draagt de plant bij aan de diepere symboliek van het schilderij.
In het beroemde schilderij van Jan van Eyck werden maar liefst 75 wilde plantensoorten geïdentificeerd. Het “Flore de Gand-project” wil bezoekers kennis laten maken met die 75 planten die verborgen zitten in het Lam Gods. Tevens wordt ook verwezen naar andere bronnen waar je meer te weten kan komen over deze planten, zoals huidige vindplaatsen van deze plant, herbaria waarin de plant voorkomt, alsook recente foto’s.
http://www.floredegand.be/lamgods/
Moreel-triptiek (1484, Hans Memling) De Moreel-triptiek, een meesterlijk drieluik geschilderd door Hans Memling in 1484, is een indrukwekkend eerbetoon aan de Brugse politicus Willem Moreel, die de opdracht gaf voor dit werk. Het drieluik is niet alleen een schitterend voorbeeld van Memlings ongeëvenaarde portretkunst, maar onthult …
“Grijs en miezerig weer! Perfect om wilde planten te spotten in het Groeningemuseum,” zei ik met een glimlach tegen mijn echtgenote. “Succes daarmee,” lachte ze, “je zult wel lang mogen zoeken!” “Wie zoekt die vindt,” gooide ik er clichévol achteraan, alsof ik een ontdekkingsreiziger was. …
De kompassla of wilde sla (Lactuca serriola) is een één- of tweejarige plant uit de composietenfamilie .
In onze flora fungeert deze plant als een natuurlijk kompas. Op plekken waar het licht overal gelijk verdeeld is, richten de bladeren zich slim naar het noorden en zuiden. De bladeren aan de oost- en westkant vouwen zich dicht tegen de stengel aan, terwijl de noord- en zuidwaartse bladeren een ingenieuze kwartslag draaien, alsof ze zich voorbereiden op een perfecte zonnegroet. Zo vangen ze strategisch de koele ochtend- en avondzon, terwijl ze de brandende middagzon vermijden – een meesterlijke zet om oververhitting te voorkomen!
Aan de rij flinke stekels onder de middennerf van de bladeren is de kompassla heel goed te herkennen. Deze stekels zijn erg stevig. Dat is een heel opvallend kenmerk van deze plantensoort. De bladeren in het bovenste deel van de plant zijn langwerpig, soms ietwat eirond van vorm.
Ook de blauwige kleur van de bladeren en het leerachtig, vlezig uiterlijk is onmiskenbaar.
Lactuca is afgeleid van het Latijnse woord lac, wat “melk” betekent. Dit verwijst naar het melksap dat uit de plant vrijkomt wanneer deze wordt beschadigd. Dit melksap is kenmerkend voor veel planten in de sla-familie (Asteraceae).
Serriola komt van het Latijnse serrula, wat “klein zaagje” betekent. Dit verwijst naar de fijn getande (gezaagde) randen van de bladeren van de plant.
De naam Lactuca serriola beschrijft dus zowel het melksap van de plant als de gekartelde vorm van de bladeren.
Het aantal vindplaatsen van kompassla is sterk toegenomen. In 1860 werd de soort nog als zeldzaam beschreven. Tussen 1939 en 1971 kwam kompassla slechts in een paar regio’s voor, maar tegenwoordig is de plant bijna overal in Vlaanderen te vinden. Alleen in bepaalde delen van de Kempen is kompassla nog vrij zeldzaam; in de rest van Vlaanderen is de plant zeer algemeen. Deze toename wordt deels veroorzaakt door de groei van steden. De verspreiding van kompassla in Wallonië volgt een vergelijkbaar patroon als in Vlaanderen.
Uit een penwortel groeit een plant die onder gunstige omstandigheden wel twee meter hoog kan worden. De stengel blijft onvertakt totdat deze bovenaan in een eindstandige pluim vertakt.
De bladeren zijn vaak een kwartslag gedraaid en hebben aan de onderkant van de middennerf duidelijke stekels. Ze kunnen variëren van ongelobd tot diep ingesneden. De bovenste helft van het blad staat vaak rechtop en is noord-zuid georiënteerd, een aanpassing die de plant helpt uitdroging te voorkomen.
De lichtgele bloemhoofdjes, die 1 tot 1,5 cm groot zijn, bestaan uit lintbloemen en bloeien vaak al voor de middag uit. De rijpe zaadjes zijn lichtbruin met donkere vlekjes en hebben korte haartjes aan de top. De bloeitijd loopt van juli tot september.
De kleine, gele bloemen zijn gegroepeerd in losse, vertakte bloeiwijzen aan de bovenkant van de stelen. Ze lijken op de bloemen van andere leden van de composietenfamilie, met talrijke schijfbloemen omgeven door gele lintbloemen.
Kompassla groeit op zonnige, vrij droge plekken met voedselrijke, vaak kalkrijke en stenige grond. Over het algemeen wordt deze plant gezien als een indicator voor bodemverstoring. Haar uitbreiding hangt vaak samen met verstedelijking, de aanleg van wegen, bouw- en industrieterreinen. Je vindt kompassla langs spoorwegen, op opgespoten zandvlakten, braakliggende terreinen, omgewoelde bermen, verstoorde dijkhellingen.
Kompassla heeft een lange geschiedenis van traditioneel gebruik voor medicinale doeleinden. Het melkachtige sap van de plant bevat een bittere substantie met licht kalmerende en pijnstillende eigenschappen. Het melksap werd vroeger gebruikt als een mild slaapmiddel en om nervositeit te verlichten.
Vanwege de lichte verdovende werking werd het sap soms toegepast bij pijn, zoals hoofdpijn of gewrichtspijn.
In sommige tradities werd het sap ook gebruikt om de spijsvertering te bevorderen en de eetlust te verbeteren.
Hoewel het gebruik goed gedocumenteerd wordt kompassla tegenwoordig nauwelijks gebruikelijk in de moderne geneeskunde. Er moet steeds voorzichtigheid worden betracht bij het gebruik van wilde planten voor medicinale doeleinden, omdat ze bij overmatig gebruik bijwerkingen kunnen hebben.
De bladeren zijn eetbaar, hoewel ze behoorlijk bitter kunnen zijn. Ze kunnen in salades worden gebruikt, maar ze worden vaak gemengd met andere groenten om de smaak in evenwicht te brengen. De plant is ook verwant aan gekweekte slasoorten, en sommige mensen gebruiken het als wildgroen bij hun culinaire bereidingen.
Hoewel kompassla over het algemeen als veilig wordt beschouwd, heeft het enkele kenmerken die – in bepaalde omstandigheden – als problematisch of potentieel gevaarlijk kunnen worden beschouwd.
De plant heeft stekelige bladeren, die irritatie of letsel kunnen veroorzaken als ze zonder voorzichtigheid worden gehanteerd. De stekels kunnen scherp zijn en kunnen ongemak veroorzaken als ze in contact komen met de huid.
Sommige personen kunnen allergisch zijn voor kompassla of andere planten in de slafamilie. Allergische reacties kunnen in ernst variëren, variërend van milde huidirritatie tot ernstigere symptomen zoals jeuk, zwelling of ademhalingsmoeilijkheden. Als u vermoedt dat u allergisch bent, kunt u contact met de plant het beste vermijden.
Kompassla lijkt op andere soorten sla, vooral als het jong is en zijn karakteristieke stekels nog niet heeft ontwikkeld. Bij verkeerde identificatie bestaat het risico van accidentele inname van giftige planten of planten die besmet zijn met schadelijke stoffen. Het is van cruciaal belang om goed geïnformeerd en zelfverzekerd te zijn in de identificatie van planten voordat u wilde planten oogst of consumeert.
De plant wordt in sommige regio’s, zoals Noord-Amerika, als een invasief onkruid beschouwd. Het heeft een hoge zaadproductie en de zaden kunnen gemakkelijk worden verspreid door wind, dieren of menselijke activiteiten. Het kan concurreren met inheemse planten en gewassen, en zijn stekelige bladeren kunnen het onsmakelijk maken voor grazende dieren.
Deze site vervangt geen deskundig advies voor medische behandeling. Raadpleeg altijd een deskundig zorgverstrekker of arts. Ook wat betreft de op deze website aangeboden culinaire recepten mag u deze niet beschouwen als deskundig advies. Daarvoor dient u zich te richten tot een gehomologeerde arts, fytotherapeut of diëtist.
https://www.floravannederland.nl/planten/kompassla
https://nl.wikipedia.org/wiki/Kompassla
https://www.floravannederland.nl/planten/kompassla
https://wilde-planten.nl/kompassla.htm
https://wildeplanteninbrugge.blogspot.com/search/label/Kompassla
https://www.stadsplantenbreda.nl/products/kompassla/
https://www.ecopedia.be/planten/kompassla
