21 november 2023

Paardenbloem – Taraxacum officinale

Bij de paardenbloem hoeven we geen tekeningetje te maken. Wie kent die niet? Je moet al van een andere planeet komen om nog nooit van de paardenbloem gehoord te hebben. En dan nog is de kans groot dat hij daar ook voorkomt. (Grapje)

Bij de eerste warme zonnestralen van maart komen de gekende gele bloemen massaal tevoorschijn in ruigten, wegbermen, gazons, maar ook stoepranden, langs gevels en bruggetjes, zelfs in knotwilgen, regengoten en keldergaten. Een plant die tussen de tegels van een stoep groeit zal over het algemeen kleiner blijven en een meer ingesneden blad hebben dan een plant die in voedselrijk weiland staat.

De paardenbloem is vermoedelijk afkomstig uit Centraal-Azië, maar nu heeft hij zich over de hele wereld verspreid, met uitzondering van de tropen.

Naamgeving

In West-Vlaanderen noemt men de plant wel eens de “pisseblomme” of “den beddepisser” vanwege de diuretische eigenschappen. Persoonlijk verkies ik de net iets eleganter klinkende Franse naam: “le pissenlit” of “le dent-de-lion”. Merkwaardig trouwens dat in veel talen naar de gelijkenis van de bladeren met leeuwentanden verwezen wordt, zowel in het Spaans (Diente de león), in het Italiaans (Dente di leone) als in het Duits (Löwenzahn). In het Engels klinkt dat nog door: Dandelion. In het Deens luistert hij dan weer naar de naam Almindeligmælkebøtte.
Letterlijk betekent dat ‘Algemene melkemmer’ vanwege het witte melksap in de stengel. Maar alle Denen zullen weten dat u het over de paardenbloem hebt.

De Latijnse naam Taraxacum zou afkomstig zijn van het Grieks taraxis (oogziekte) en akeomal (genezen), wat dan weer wijst op het gebruik van paardenbloem bij oogaandoeningen.

Het feit dat in de wetenschappelijke benaming het woord ‘officinale’ voorkomt doet bij velen al een belletje rinkelen: dit is een plant die vroeger in de apotheken gebruikt werd vanwege zijn geneeskrachtige eigenschappen. Daar komen we later uitvoerig op terug, want ook nu nog worden zijn medicinale eigenschappen ten overvloede benut.

Composiet

De paardenbloem behoort tot de composietenfamilie. In deze familie zijn bloemen klein, en staan ze dicht bij elkaar in een bloemhoofdje. In feite zouden we dus kunnen zeggen dat het bloemetje een boeketje is. Het schotelvormig bloemhoofdje van de paardenbloem bestaat enkel uit gele lintbloemen. Ieder geel ‘blaadje’ is een kleine bloem met een stamper en meeldraden. Daarmee is de naam composiet verklaard: samengesteldbloemig. De bloem bestaat uit een bodem waarop de vele lintbloempjes dicht opeen staan.

Paardenbloemen bevatten een harige vruchtpluis dat eruit ziet als een parachuutje. En dat is natuurlijk ideaal om op de wind grote afstanden te overbruggen en zich uit te zaaien.

Ik krijg altijd zo’n aangenaam gevoel als ik de gele bloemhoofdjes eind maart, begin april overal zie verschijnen. Het zijn net zonnetjes die de hergeboorte van de lente aankondigen. Ze vertellen ons dat de periode van lange, donkere dagen achter de rug is en dat we ons mogen opmaken voor de zonniger dagen van de lente. De gele bloem opent zich bij zonsopgang, staat altijd naar de zon gericht en sluit zich in de schemering en bij regen.

Stengel en bladeren

De stengel is altijd glad en hol. Als je hem doorsnijdt zie je een wit melksap dat overigens niet giftig is. Het is opmerkelijk dat de stengel nooit bladeren heeft en dat elke stengel aan de top één bloemhoofdje heeft. De bladeren zijn onderaan te vinden, in een rozet om de penwortel. De bladeren kunnen er soms heel verschillend uitzien; ze zijn frisgroen van kleur en hebben een gelobde, of min of meer diep ingesneden, getande rand. Ze lijken inderdaad een beetje op leeuwentanden.

Wortel

De paardenbloem wortelt met een penwortel waarmee hij zich tot 30 centimeter diep in de grond kan verankeren. Als je ooit al eens geprobeerd hebt om de plant met een mesje uit je gazon weg te snijden dan heb je wellicht ervaren dat dit haast niet te doen is. Daarom ook is de plant zo moeilijk te verwijderen. Ook de wortel bevat melksap. Hij is bruin van buiten en wit van binnen. Het vreemde is dat een plant met zo’n lange penwortel ook op muren en tussen tegels kan gedijen. Waar groeit die wortel dan in?

Kwaliteitslabel

Onze voorouders deden elk jaar in de lente een grote schoonmaak in huis. Doet u dat nu ook nog? Maar ons lichaam kan een reinigingsbeurt na de winter ook best gebruiken. Dan komt de paardenbloem als geroepen. De geneeskrachtige en reinigende werking van paardenbloem is legendarisch. Al in de 15^de eeuw werd in het westen melding gemaakt van de geneeskundige toepassingen. De soortnaam ‘officinale’ betekent trouwens dat het vroeger erkend werd als werkzaam medicijn. Je zou bijna kunnen zeggen dat het woord ‘officinale’ een kwaliteitslabel is.

Spelling

Eind 2005 verscheen een nieuwe uitgave van de ‘Woordenlijst Nederlandse Taal’ (het Groene boekje), met enkele aanpassingen van de spellingwijzigingen uit 1995. Daarbij werd de befaamde ‘paardebloemregel’ teruggedraaid.

In de officiële spelling is de hoofdregel voor het wel of niet schrijven van de tussen-n: als het eerste deel alleen een meervoud heeft op -en (en dus niet een meervoud op -es), schrijf je een tussen-n in de samenstellingen met dat eerste deel. Volgens deze regel is het dus paardenbloem, omdat paard alleen het meervoud paarden heeft.

Toch komt ook ‘paardebloem’ in de praktijk soms nog voor. Wie bijvoorbeeld vindt dat paardenbloem te veel doet denken aan ‘een bloem voor paarden’, schrijft het woord misschien liever zonder tussen-n. Dan zie je ‘paardebloem’ als één vast geheel. Dat is op zichzelf een logische redenering, maar in de officiële spelling worden alle samenstellingen met paard met een tussen-n geschreven. Dus… paardenbloem!

Symboliek

De paardenbloem heeft geen officieel nationaal of cultureel symbool dat eraan wordt toegeschreven. De plant is echter op verschillende manieren symbolisch gebruikt in verschillende culturen en samenlevingen. Symbolische betekenissen die verband houden met de paardenbloem zijn onder andere:

Veerkracht en volharding

De paardenbloem staat bekend om zijn vermogen om te gedijen in verschillende omgevingen en weerstand te bieden aan pogingen om het uit te roeien. Als zodanig wordt het soms gezien als een symbool van veerkracht, doorzettingsvermogen en het vermogen om uitdagingen te overwinnen. Daarom gaven Christenen vanaf de 16^de eeuw paardenbloemen als symbolisch geschenk. Het schijnt symbool te hebben gestaan voor de overgave en volharding van Jezus bij zijn kruisiging. Het is daarmee ook het symbool van rouw en verrijzenis in de Christelijke iconografie.

Wensen en dromen

De pluizige witte zaden van de paardenbloem worden vaak geassocieerd met het maken van wensen. Iedereen kent wel het gebruik om op de zaden te blazen terwijl je een wens doet. Men gelooft dat de wind de wensen zal wegvoeren.

Regeneratie en genezing

Paardebloem is in de traditionele geneeskunde gebruikt vanwege zijn potentiële gezondheidsvoordelen. Sommige mensen associëren het met genezing en regeneratie, zowel in fysieke als metaforische zin.

Aanpassingsvermogen

Het vermogen van de paardebloem om zich in verschillende omstandigheden te verspreiden en te groeien heeft ertoe geleid dat het wordt gezien als een symbool van aanpassingsvermogen en veelzijdigheid.

Transformatie

De levenscyclus van een paardenbloem, van een gele bloem tot een witte zaadkop, is geïnterpreteerd als een symbool van transformatie en verandering.

Zonnesymbool

Tenslotte zal het niemand verwonderen dat de paardenbloem vaak als symbool voor de zon gezien wordt. De bloem symboliseert de stralende zon die op haar beurt weer beschouwd wordt als de bron van alle leven. In de mythologie van veel culturen werd de zonnegod vereerd, van het Oude Egypte tot Griekenland, Inca’s en Azteken.

De bloem symboliseert de stralende zon. De pluizenbol symboliseert de volle maan.

Vee en huisdieren

Koeien, schapen en geiten eten paardenbloemen als medicijn. De mogelijke ondersteuning van de leverfunctie van melkvee is voor de melkveehouderij dan ook een belangrijk aspect van de paardenbloem. Cavia’s en konijnen kan men goed voeren met versgeplukte bladeren van de paardenbloem. Ze zijn er dol op!

Een paradijs voor insecten

Paardenbloemen zorgen in de tuin voor ongelooflijk veel leven. In het voorjaar zorgen ze voor een waar stuifmeel- en nectarfeest voor heel wat insecten. Verschillende dagvlinders waaronder de atalanta, kleine vos, citroenvlinder en dagpauwoog komen smullen van de paardenbloem. Zeker in het vroege voorjaar zijn paardenbloemen heel belangrijk voor vlinders, bijen en andere insecten als bron van nectar en stuifmeel. En dan hebben we het nog niet gehad over zweefvliegen, lieveheersbeestjes, kevers, wantsen die allemaal langs de paardenbloem durven passeren. Alle reden dus om in een bloemenweide paardenbloemen te laten staan. Initiatieven als ‘Maai mei niet’ zijn daarom bijzonder toe te juichen.

Gebruik

Hoewel de paardenbloem vaak als een onkruid wordt beschouwd, kent de plant een lange geschiedenis van gebruik, zowel in de keuken als in de traditionele geneeskunde.

Verschillende delen van de paardenbloem, waaronder de bladeren, wortels en bloemen kan men gebruiken vanwege hun potentiële medicinale eigenschappen. We zullen daar later in een afzonderlijk artikel uitvoerig op terugkeren.

De jonge bladeren van de paardenbloemplant kunnen rauw worden gegeten in salades of gekookt als groente. Ook de culinaire toepassingen zullen we later in een afzonderlijk artikel uitvoerig belichten.