Brandnetels… magie en volksgeloof

“Urtica” heeft den naam gekregen
van het branden
Want als men die aenraeckt
ontsteeckt sy onze handen”
Macer Floridus  zoals vermeld bij Dodoens (*)

Grote en kleine brandnetel

Wie kent de brandnetel niet?  De meeste mensen hebben een grondige hekel aan de plant en mijden hem als de pest omwille van de venijnige prikken die je er kan aan overhouden. Toch is deze plant rijk aan geneeskrachtige stoffen die de stofwisseling gunstig beïnvloeden. Maar vandaag willen we het vooral hebben over het ritueel gebruik van brandnetel in magie en volksgeloof.

En als je toch geprikt wordt staat de remedie meestal in de onmiddellijke buurt. Wrijf de jeukende huid in met de gekneusde bladeren van hondsdraf of weegbree. Het werkt altijd, en al zeker als je ervan overtuigd bent.  Goed om weten is dat gedroogde brandnetelbladeren niet meer prikken.

De grote brandnetel behoort tot de Brandnetelfamilie, Urticaceae. Urtica komt van het Latijnse ‘urere’ (branden). Dioica betekent ‘tweehuizig’. Bij tweehuizige planten komen de mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen niet op dezelfde plant voor. Er bestaan dus zowel mannelijke als vrouwelijke exemplaren van deze soort.

De grote brandnetel is vaak te vinden op ruderaal terrein, zoals afvalplaatsen en verlaten bouwplaatsen. Het is een indicatorsoort voor stikstof en verstoorde grond. 

Eigenlijk zijn er twee soorten brandnetels: de grote brandnetel, Urtica dioica, en de kleine brandnetel (Urtica urens). Ze lijken op elkaar maar toch zijn er enkele belangrijke verschillen. De bladeren van de kleine brandnetel zijn – what’s in a name? – kleiner.  De grote brandnetel is een overblijvende plant, de kleine brandnetel daarentegen is eenjarig. Terwijl bij de kleine brandnetel de stengel meestal enkel bedekt is met brandharen komen bij de grote brandnetel naast de venijnige brandharen ook gewone, kortere haren voor. Dat is duidelijk te zien op bijgaande foto’s.

 

Medicinaal en culinair gebruik

De geneeskrachtige werking van de bladeren en het gebruik van brandnetel in de keuken is al heel lang bekend. Daarover zullen we het in een volgende bijdrage uitgebreider hebben. Deze keer willen we het vooral hebben over het ritueel gebruik van brandnetels in magie en volksgeloof.

Brandnetels in magie en volksgeloof

De brandnetel is het symbool van lichtgeraaktheid, onverdraagzaamheid en boosheid.

Planten met brandharen – zoals de brandnetel – hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in de rituelen, magie en volksgeloof. Door dit kruid bij zich te dragen wist men zich beschermd tegen duivelse invloeden en zwarte magie.

“De ghene die de Netelen over hem draeght, …,
die sal vrij syn van alle gheesten…
want sy benemen den mensche alle vreese.” 
(Rembert Dodoens)

Boeren hingen aan de vooravond van Sint-Jan (24 juni) brandnetels aan hun staldeuren om de kwade geesten buiten te houden.  In een deel van de melk, die voor het maken van kaas bedoeld was, werd op de kerstnacht een brandnetelwortel gelegd en alles werd op het driekoningenfeest op de mestvaalt gegoten; dan kon de zuivelbereiding geen schade lijden door beheksing.

Brandnetels en bliksem worden vaak met elkaar in verband gebracht. In Hongarije, Tirol en Engeland geloofde men dat de plant de bliksem weghield. 

De brandnetel is ook een heksenplant. Ze gebruiken hem om er hun toverdranken mee te bereiden. En waar heksen samenkomen groeien steevast brandnetels.

Om vogels van de akkers weg te houden nam men vier bezemstelen en vier brandnetelplanten en zette die op de vier hoeken van de akker onder het opzeggen van het volgende versje: “Daar kraai, dat is voor jou; en wat ik plant dat is voor mij”.

Waarzeggerij en toekomstvoorspelling

Het gebruik van brandnetels in de waarzeggerij was ook erg verspreid. In de 12^de en 13^de eeuw  werden brandnetels onder het ziekbed gelegd. Bleven de bladeren frits groen dan zou de zieke in leven blijven. Verwelkten ze dan zou de zieke sterven.

Groeiden brandnetels in de zomer zeer hoog dan zou een strenge winter volgen. Vertoonden brandnetels die op het erf groeiden witte bladeren dan voorspelde dat een sterfgeval in het huis. 

Om te weten of een meisje nog maagd was liet men haar plassen op brandnetels. Verdorden ze dan was het meisje geen maagd meer. 

Men beweert ook dat een oprechte jongen of meisje een brandnetel kan aftrekken zonder geprikt te worden. Wat overigens wel degelijk mogelijk  is door de de plant vast te nemen in de richting van de brandharen: van onderen naar boven.

 

Brandnetels en de liefde

Brandnetels gelden al bij de Romeinen als stimulerend middel voor de geslachtsdrift. Ze streken bijvoorbeeld brandnetels over  de geslachtsdelen van ‘frigide’ vrouwen en van dieren die weigerden om gedekt te worden.  Het eten van brandnetelzaden zou ook een goed middel zijn om de sexuele drift op te wekken.

Brandnetels werden vaak toegepast in de signatuurleer. Men dacht immers dat brand moest worden verdreven met brand: de lijder aan netelroos, eczeem of huiduitslag liet men een afkooksel van brandnetel drinken. Een geliefd anti-reumamiddel was het slaan van brandnetels op de reumatische ledematen of het leggen van brandnetelpleisters op de pijnlijke plekken.

Romeinse soldaten wreven, als ze koud hadden, hun lichaam in met brandnetels. Dat gebruik lijk zo gek niet omdat de histamine de bloedvaten openzet. De histamine is de veroorzaker van het irritatiegevoel en de roodverkleuring die volgen als je door de brandnetel ‘geprikt’ wordt.

(*)  Op 9 mei 1477 gaf drukker Arnaldus de Bruxella in Napels de eerste gedrukte editie uit van ‘De viribus herbarum’.

De tekst “over de eigenschappen van planten” wordt traditioneel toegeschreven aan Odo de Meung (Odo Magdunensis), die vermoedelijk in de eerste helft van de 11e eeuw heeft geleefd en uit Meung aan de Loire kwam. Recent onderzoek heeft echter aangetoond dat de De Viribus Herbarum waarschijnlijk in een eerdere versie is geschreven, misschien al  in de tiende eeuw in Duitsland.

Macers ongeïllustreerde tekst beschreef de geneeskrachtige eigenschappen van 77 kruiden en werd geschreven in Latijnse hexameter, een poëtische versvorm die hoogstwaarschijnlijk werd gebruikt als een geheugensteuntje voor artsen, apothekers en anderen.

Bronnen en meer informatie

Compendium van rituele planten in Europa; Marcel De Cleene & Marie Claire Lejeune; Mens & Cultuur Uitgevers N.V. – Gent

ISBN 90-72931-80-7

Een wetenschappelijk verantwoord overzicht van de kennis van de rituele planten door de eeuwen heen, vanuit, een breed perspectief en met een kritische blik op de juistheid van de vermelding van de plantensoorten in de literatuur. 1456 pagina’s, 314 kleurenfoto’s, 250 zwart-wit illustraties.

“Onbekende kanten van bekende planten”, H. Van Den Bosch en Dick Scheps. Pg 27 – 33)  Uitgeverij Bigot & Van Rossum BV; Baarn, ISBN 90 6134 227 9

https://www.boekenfestijn.com/boek/9789072931801/compendium-van-rituele-planten-in-europa