14 mei 2024

Gewone smeerwortel – deel 2

In deel 2 gaan we dieper in op de geschiedenis van het medicinaal gebruik door de eeuwen heen.
We hebben ons daarbij vooral gebaseerd op het boek “De Historia Naturalis” van Marcel De Cleene en enkele wetenschappelijke websites. (Zie bronnen)

De geschiedenis van het medicinaal gebruik van smeerwortel

De geneeskrachtige eigenschappen van de smeerwortel zijn al zeer lang bekend. Over weinig planten is meer geschreven dan over de smeerwortel. Ook heden ten dage wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de toepasbaarheid van deze plant bij de behandeling van allerlei ziekten.

Dioscorides (circa 40-90 na Christus)

De oudste vermelding van het gebruik van smeerwortel vinden we terug in het oude Griekenland. Ze prezen de wondhelende en botversterkende eigenschappen van de plant aan. Dioscorides beoefende de geneeskunst in Rome ten tijde van Nero. Hij was chirurg in het leger van de keizer, en dus had hij de kans om uitgebreid te reizen, op zoek naar geneeskrachtige stoffen (planten en mineralen) vanuit de hele Romeinse en Griekse wereld.

Plinius de Oudere (ca. 23/24 – 79 na Chr.)

Plinius de Oudere schrijft in zijn veelgeprezen encyclopedische werk “Naturalis Historia” over smeerwortel o.a. het volgende: “De meest doeltreffende middelen bij scheuringen, verstuikingen en vallen van hoogtes zijn het sap van de grote wolverlei, maar ook de bouillon van symphytum of een afkooksel van de wortel.” (Vrij vertaald uit boek 26, capitel 85)

In de Naturalis Historia komen tal van wetenschappelijke onderwerpen aan bod. Thema’s die Plinius behandelde, waren onder meer de kosmologie, astronomie, geologie, biologie, zoölogie, tuinbouw, medicijnen, metallurgie, schilderkunst en pottenbakken.

Hildegarde von Bingen (1098-1179)

Hildegarde von Bingen (12de eeuw) kookte de plant in wijn en gebruikte dit afkooksel als kompres bij wonden.

Rembert Dodoens (1517–1585)

Rembert Dodoens (1517–1585), ook bekend onder zijn gelatiniseerde naam Rembertus Dodonaeus, benadrukte ook de genezende werking van smeerwortel op wonden en botten. In die tijd werden gebroken botten onder andere behandeld met smeerwortel. De wortel werd geschraapt en het schraapsel werd op een stuk leer gelegd. Dit leer werd vervolgens stevig om de verwonding gebonden totdat alles genezen was. Ook bij gewrichtsproblemen werden soortgelijke papjes gebruikt.

In zijn Cruydeboeck (1554, deel 1 capitel 101) heeft hij het ook over de smeerwortel. Hij noemt hem ‘Waelwortele’.

“Waelwortele heeft rouwe hayrachtighe stelen/ daer aen wassen langhe rouwe bladeren/ den bladeren van groote Tamme ossentonghe volnaer ghelijck/ maer meerder en bruynder. Die bloemen sijn ront en hol/ gelijck cleyne scellekens/ van coluere meest wit/ somtijts oock roodachtich. Die wortel es van buyten swert/ van binnen wit/ ende int aentasten lijmachtich ende slibberachtich.” …

“Dit cruyt heet in Griecx Symphyton, ende Symphyton mega. In Latijn Symphytum magnum en Solidago. In die Apoteke Consolida maior. In Hoochduytsch Walwurtz/ Schmerwurtz/ Schwartwurtz/ Schantzwurtz/ Beinwellen. In Neerduytsch Waelwortel. In Franchois Consyre”….

En verder heeft hij het over de ‘Cracht en werckinghe’

“Die wortel van Waelwortele ghestooten (gestampt) es goet tseghen dat bloet spouwen ende alle inwendighe quetsuren ghedroncken/ ende gheneest die ghescuertheyt (breuken).

Die selve wortele ghestooten heylt ende gheneest alle versche wonden gelijck een plaester (pleister) daer op gheleyt/ ende es soo seer heylsaem dat zy met eenen huspot oft andere stucken van vleesch ghesoden/ die stucken al tsamen aen een doet wassen.

Die wortel van Waelwortel/ gesoden (gekookt) ende ghedroncken doet die fluymen van der borsten ruymen/ ende gheneest die ghequetstheyt van der longhene. Tselve doet sy oock met suycker/ syrope oft huenich vermenght/ ende dicwils in den mont ghenomen ende gheleckt (gelikt).

Die wortel van dese Waelwortele met den bladeren van Cruyscruyt sijn goet gheleyt op alle heete sweeringhen/ sonderlinghe op die heete sweeringhen des fondaments.

Die selve wortel es oock seer goet ghestooten ende op die ghescuertheyt gheleyt.”

(Bron: https://www.leesmaar.nl/cruijdeboeck/deel1/capitel101.htm )

Mathias de Lobel (1538 – 1616)

De Vlaamse plantkundige Lobelius (Matthias de l’Obel) was onder meer dokter in Antwerpen en Middelburg en lijfarts van Willem van Oranje. Hij schreef het “Kruydtboeck oft beschyvinghe van allerleye ghewassen, kruyderen, hesteren ende gheboomten”.

“De wortel is van buyten swert, binnen wit, sachte ende zeere de lijmachtichste van alle de planten die wy kennen…. De wortels worden gheconfijt ende zijn zeer goedt teghen zeer veel ghebreken, ende oock worden daer mede salven dicke ghemaeckt: want tgheheel cruydt, bladers ende wortel, dienen om wonden te ghenesen…”

Maarten Willem Houttuyn (1720 – 2 mei 1798)

Maarten Willem Houttuyn was een Nederlandse arts en natuuronderzoeker. Hij schreef in zijn boek “Afbeeldingen der artsenij gewassen (deel 2, 1796):

“De Wortels, van buiten zwart, van binnen wit, bevatten een Lijmachtig Sap, aan het welke bijna ongeloofbare kragten tot samenlijming, zelfs van Beenderen, toegeschreven zijn. Uitwendig opgelegd is een Pap daar van dienstig tot verzagting van de Pijn in versche Wonden, Kneuzingen en Beenbreuken, zelfs in de Jicht. Inwendig dient het Afkooksel tegen Borstkwaalen en de Teering: het verzagt de Scherpheid en ontvellingen van ’t Gedarmte, in Bloedvloeijinghen en de Roode Loop (bloederige buikloop) …”

Bron van de afbeelding: www.BioLib.de

Nicholas Culpeper (1616 – 1654)

Nicholas Culpeper was een Engelse botanicus, kruidendokter, arts en astroloog. Zijn boek ‘The English Physitian’ (1652, later Complete Herbal, 1653 e.v.) is een bron van farmaceutische kruidentoepassingen van zijn tijd. Het is één van de meest gedetailleerde werken over medische astrologie in het vroegmoderne Europa. Culpeper catalogiseerde honderden medicinale kruiden. Hij zou zijn hele leven doorbrengen met het catalogiseren van planten op het platteland.

In de 17e eeuw adviseerde Nicholas Culpeper het gebruik van smeerwortel bij aambeien en tepelkloven.

The Complete Herbal is o.a. te koop bij Bol.com. Klik hier!

Flora Batava

Wat is de Flora Batava?
De Flora Batava is een botanisch topstuk: het boek verscheen tussen 1800 en 1934 in 28 delen. Het bevat maar liefst 2.240 met de hand gekleurde platen en 5.000 pagina’s tekst. Het is het allereerste geïllustreerde overzicht van de wilde flora in ons land. Tientallen plantenkenners, kunstenaars, inkleurders en uitgevers werkten eraan mee. Door de lange looptijd van 134 jaar geeft het boek ook een bijzonder beeld van de veranderende wetenschap en biodiversiteit in ons land, en het veranderende landschap.

Jan Kops had het in de Flora Batava (deel 3, 1814) over het volgende medicinale gebruik van de smeerwortel voor zijn tijd:

“De Wortel dezer Plant bevat veel slijm- of gomachtig Zap, en wordt uit dien hoofde veelvuldig en met nut gebruikt, als een verzachtend en insolverend middel, om ontstekingen en pijnen te doen bedaren, vooral als pijnstillend middel in verzachtende omslagen. Het afkooksel van dezelve is ook zeer nuttig in Borstkwalen, gelijk ook tegen ontstekingen der Ingewanden, en in de roode Loop.”

Bekijk de Flora Batava online: https://www.kb.nl/ontdekken-bewonderen/topstukken/flora-batava-bladerboeken

Hedendaagse geneeskunde

Er wordt heel wat onderzoek verricht naar het medicinaal gebruik van smeerwortel. In de Bronnen-lijst vindt u een aantal websites waarin dieper wordt ingegaan op de research m.b.t. de geneeskrachtige bestanddelen.

Op basis van diverse wetenschappelijke studies mogen we concluderen dat smeerwortel een uitstekende plant is voor wondgenezing. Het uitwendig gebruik is zonder gevaar. Men wendt vooral de wortel aan in preparaten (zalf) en past ze toe bij aderontsteking, bloeduitstorting, kneuzing, verstuiking, ontwrichting, vaatkramp, gewrichtsontsteking, spierontsteking, tepelkloven, anale kloven, insectenbeten. perfect gereinigde, oppervlakkige wond.

Belangrijke waarschuwing!

De plant bevat een aantal pyrrolizidine alkaloïden. Deze stoffen zijn niet zonder gevaar, bij inname kunnen ze de lever beschadigen. Ook paarden en vee lopen gevaar op vergiftiging.

Tegenwoordig is smeerwortel opgenomen in de lijst van planten waarvan het verboden is ze inwendig te gebruiken (volgens K.B. van 31.08.2021), vanwege de aanwezigheid van pyrrolizidine alkaloïden. Alleen uitwendig gebruik is toegestaan.