3 maart 2024

Dochters die voor de vader verschijnen …Groot hoefblad

Elk jaar opnieuw raak ik betoverd door de prachtige, knotsvormige bloeiwijze van het Groot hoefblad (Petasites hybridus)! Het is werkelijk een magisch gezicht. In Brugge zijn er elk jaar talloze exemplaren te vinden aan de voet van de Poertoren en aan de oevers van de vestingwallen, waardoor de stad in het voorjaar nog meer charme krijgt!

Vooral wanneer de bloemen, kort na de winter – en al voor de bladeren zich laten zien – tevoorschijn komen, kondigt het Groot hoefblad de lente aan. Dat is trouwens ook het geval bij het Klein hoefblad (Tussilago farfara).

De beide soorten behoren evenwel absoluut niet tot zelfde geslacht. Dat is al duidelijk door de verschillende geslachtsnaam (Petasites en Tussilago) van de Latijnse benaming. In de Middeleeuwen noemde men de plant: “Filiae ante Patrem“, hetgeen betekent: ‘dochters die voor de vader verschijnen’. Hiermee wilde men aangeven dat de bloemen verschijnen voor de grote bladeren zich ontwikkelen.

Vroeg in het voorjaar is het een waar genot om de bloemen te ontdekken langs rivieren en op andere vochtige plekken. Aan de waterkant pronkt het Groot hoefblad als een majestueuze schoonheid. Helaas beschouwen sommigen het als een lastig onkruid vanwege de taaiheid van de wortelstokken. Het heeft zelfs de bijnaam “allemansverdriet” gekregen vanwege de frustratie die het kan veroorzaken bij pogingen om het te verwijderen.

Groot hoefblad wordt ook wel eens “pestwortel” of “pestilentiewortel” genoemd, omdat het zo´n woekerend kruid is. Andere bronnen verwijzen echter naar het feit dat zowel de wortel als de bladeren destijds gebruikt werden bij de bestrijding of behandeling van de gevreesde pest.

Rembert Dodoens (1517-1585) schreef al in zijn Cruijdeboeck:

“Pestilentie wortel ghedroocht/ ghepoedert en met wijn ghedroncken es een seer costelijcke medecijne teghen die pestilentie ende pestilentiale cortsen/ want zy doet den mensche zweeten/ ende daer duer drijft zy alle fenijn en quaet vier vander herten. Sy doodet die wormen/ en es een crachtighe medecijne teghen dat opclimmen ende obstijghen van der moedere/ inder selver manieren ghebruyckt”.

Breedgerande hoed

Benieuwd naar de oorsprong van de Nederlandse naam van deze prachtige plant? Het is zo intrigerend! De naam verwijst naar het blad, dat op een paardenhoef lijkt. Hoe cool is dat? En wist je dat “Petasites” uit het Grieks komt, van “Petasos“, hetgeen ‘breedgerande hoed’ betekent? Dat verwijst naar de enorme bladeren van de plant.

En dan hebben we nog hybridus – een woord dat ‘bastaard’ of ‘gemengd’ betekent. Het voegt echt een vleugje mysterie toe aan deze al zo interessante plant!

Kun je geloven dat mensen vroeger dit blad zelfs als een paraplu of parasol gebruikten? Stel je eens voor: ronde tot niervormige bladeren met een diameter variërend van een bescheiden halve meter tot een verbluffende honderd centimeter! Het is alsof de natuur een meesterwerk creëert om ons te betoveren. Maar voor dàt wonder is het eind februari nog te vroeg. De bladeren komen pas na de bloei – eind april of begin mei – uit de grond tevoorschijn. Ze hebben zo’n levendige uitstraling dat ze je onmiddellijk doen denken aan de weelderige bladeren van rabarber.

Een ecosofisch verhaal

Laat mij een ecosofisch verhaal vertellen over de samenhang der dingen. Over een wereld waarin het licht nauwelijks meer de bodem kan bereiken zodra de majestueuze bladeren zich hebben ontvouwen. In deze betoverde omgeving vinden slakken en wormen een paradijselijke toevluchtsoord. Ze kronkelen en kruipen tussen de schaduwen van de reusachtige bladeren van het Groot hoefblad.

En dan zijn daar de merel en de lijster. Ze dartelen behendig tussen de weelderige bladeren. Het is alsof ze zich thuis voelen in deze mysterieuze schaduwen, zich voedend met de overvloed aan leven dat hier gedijt. Dit is geen gewone plek – dit is een wereld waar elk wezen zijn plaats heeft gevonden in een dans van licht en schaduw.

Tweehuizig

En weet je wat nog meer fascinerend is? Groot hoefblad is tweehuizig. Dat betekent dat we met planten te maken hebben die alleen vrouwelijke bloemen (stamperbloemen) of alleen mannelijke bloemen (meeldraadbloemen) produceren. Het is alsof de natuur ons keer op keer blijft verbazen met haar ingenieuze ontwerpen! Het intrigerende is dat ze zelden in elkaars nabijheid te vinden zijn, wat de bevruchting door insecten soms bemoeilijkt. Gelukkig biedt de wortelstok een betrouwbare oplossing om voortplanting te verzekeren.

Laat me je meenemen in het boeiende verhaal over de bloeitijd van het Groot hoefblad! Het is echt een adembenemend schouwspel dat begint zodra februari zijn einde nadert, en dat doorgaat tot begin april.

De bloeiwijzen met mannelijke bloemen hebben hoofdjes waarvan de roze tot paarse kleur wordt veroorzaakt door de buisvormige bloemkronen. Maar dat is nog niet alles – deze prachtige bloemen bieden ook nog eens heerlijke nectar, waarmee ze insecten betoveren die al vroeg op het voorjaar op zoek gaan naar voedsel.

En laat me het mysterie onthullen dat schuilgaat achter de vrouwelijke bloemen. In eerste instantie lijken ze verborgen te zijn, nauwelijks zichtbaar voor het oog. Maar na verloop van tijd, als de betovering zich verdiept, groeit de stengel uit en verschijnen de bloemhoofdjes op lange stelen.

Op dat moment verandert de bloeiwijze in een pluim die zachtjes fluistert in de wind. Het is alsof de natuur haar sluier optilt om haar mysterieuze schoonheid te onthullen aan degenen die geduldig wachten. Maar let nu op! De vrouwelijke bloemen produceren géén nectar! Zonder nectar zouden insecten met pollen en stuifmeel aan hun lijf niet naar deze bloemen komen. Dit heeft de plant opgelost doordat in elk hoofdje in het midden een paar grotere bloemen zitten die sprekend op de mannelijke bloemen lijken. Deze pseudo-mannelijke verleiders produceren geen stuifmeel, maar wel nectar. Hoe ingenieus is dat!

Medicinaal gebruik

Groot hoefblad is oorspronkelijk niet inheems. In de Middeleeuwen werd de plant hier ingevoerd omwille van de (vermeende) geneeskrachtige eigenschappen. De gekneusde bladeren werden, zoals gezegd, toegepast bij de behandeling van pestbuilen en wonden.

De plant werd vroeger ook gebruikt als hoestmiddel. Uitwendig toegepast zou het blad helend werken bij insectenbeten, brandwonden, verzwikkingen en kneuzingen.
Let op: Groot hoefblad bevat veel pyrrolizidine alkaloiden (PA’s). Deze stoffen zijn schadelijk als mensen ze in te grote hoeveelheden binnenkrijgen. Ze hebben kankerverwekkende eigenschappen en kunnen de lever ernstig beschadigen. Groot hoefblad mag dus niet inwendig gebruikt worden!