9 februari 2024

Het ene mos is het andere niet!

Wat zijn mossen?

Mossen zijn eigenlijk primitieve mini-sporenplanten die bestaan uit een stengel met blaadjes. Mossen zijn dus géén korstmossen. Ze variëren in formaat van enkele millimeter tot zelfs 10 centimeter. Ze kunnen uitgroeien tot echte matten of plakkaten. In tegenstelling de echte planten hebben mossen geen vaatbundels. Dat is één van de kenmerken die hen van vaatplanten onderscheidt.

Doordat mossen geen vaatstelsel hebben, gebeurt het transport van voedingsstoffen voornamelijk buiten de plant, langs stengels en bladeren. Mossen kunnen makkelijk en snel vocht opnemen via hun bladeren, omdat ze geen opperhuid hebben en een blad slechts uit één of enkele cellagen bestaat. Daarna verplaatst het vocht zich intern door de celwanden van de ene cel naar de andere. Hierdoor functioneert een mosblad zowel als blad voor fotosynthese als als wortel voor vochtopname.

Net als de ‘hogere’ planten (bloeiende planten en varens) maakt de meerderheid van de mossen hun eigen voedsel via fotosynthese, en omdat ze chlorofyl bevatten is de meerderheid groen.

Oorsprong

Van de mossen wordt aangenomen dat ze zijn geëvolueerd uit voorouderlijke groene algen en waarvan wordt gedacht dat ze de vroegste lijnen van planten vormen. Het zijn primitieve sporenplanten die zelfs eerder in de evolutie zijn ontstaan dan varens en paardenstaarten. Ze arriveerden op het land in de Ordoviciaanse periode, ongeveer 470 miljoen jaar geleden. Door het opslaan van koolstofdioxide verlaagden deze eenvoudige organismen geleidelijk de wereldtemperatuur met acht graden, waardoor hun omgeving enorm veranderde en, zo wordt gedacht, de ijstijden op deze planeet mede werden veroorzaakt. Ik heb altijd het gevoel dat dit een ongelooflijke prestatie is voor zulke onopvallende, onschuldige en kleine organismen als mossen.

Bouw

Mossen zijn misschien klein, maar ze verpakken veel structurele details in een klein pakket. Ze hebben zowel bladachtige als stengelachtige structuren, maar ze missen een duidelijk vaatbundelsysteem. Ze hebben rhizoïden – die lijken op wortelharen – om zich aan het substraat te hechten en water op te nemen, maar dat zijn géén echte wortels. In tegenstelling tot hogere planten kunnen mossen water en voedingsstoffen via hun hele thallus opnemen.

Mosbladeren zijn erg dun; bij veel zijn ze slechts 1 cel dik. Hierdoor hebben veel mossen complexe en mooie bladstructuren ontwikkeld om uitdroging te minimaliseren en de fotosynthetische efficiëntie te behouden. Bladcellen hebben vaak minuscule papillen die een belangrijke rol spelen in het transport van water.

Vanwege het ontbreken van echte wortels en een efficiënt waterleidingsysteem kunnen mossen alleen overleven op vochtige plekken met relatief weinig zonlicht. Ze groeien zelden groter dan 15 cm, maar kunnen droge periodes, zelfs na volledige uitdroging, overleven. Mossen produceren geen bloemen, kegels, vruchten of zaden. Ze verspreiden zich via haploïde* sporen. Veel mossen kunnen zich ook ongeslachtelijk verspreiden door fragmentatie van de thallus of de vorming van specifieke structuren.

*Een haploïde cel (n) is een cel met één enkel chromosoom van een chromosomenpaar per kern. Geslachtscellen (eicel of zaadcel) zijn voorbeelden van haploïde cellen.

Mossen in het ecosysteem

Mossen zijn een belangrijke schakel in ecosystemen: ze produceren zuurstof, beschermen tegen erosie, scheppen een gunstig microklimaat voor ontkieming van allerlei soorten zaden en vruchten en bieden leefruimten aan vele kleine insecten. Ook de mens heeft in de loop der jaren veel gebruik gemaakt van mossen voor o.a. brandstof, vloerbedekking, matrasvullingen, isolatiemateriaal en tegenwoordig ook de bloemsierkunst.

Gebruik

Mossen worden vaak gebruikt als decoratie bij bvb. kerststukjes.
Fossiel mos: turfwinning. Turf is opgebouwd uit een dikke laag veenmossen en andere planten. Dus dat is een manier waarop mossen als brandstof gebruikt werden.

Groeiplaatsen

Over het algemeen houden mossen van vochtige plekken, al zijn er soorten die ook in droge omstandigheden kunnen overleven. Elke soort heeft zowat zijn eigen voorkeur.

Schors en hout, op levende bomen aan de regenkant of in vochtige bossen. Op dode stammen die op de grond liggen.
Beton en steen. Mossen kunnen op allerlei steensoorten groeien. Bvb. kalkrijke muren of zure granieten keien, kademuren, bruggen,
Grond: Hier zijn er ook allerlei verschillende biotopen, zoals zure bosbodems, duinen, heide, industrieterreinen…

Gewoon muisjesmos-IMG_0181 — *Gewoon muisjesmos*

Indeling van mossen

We onderscheiden drie grote groepen: de bladmossen (Bryophyta), de levermossen (Marchantiophyta) en de hauwmossen (Anthocerotophyta).

Bladmossen (Bryophyta) https://nl.wikipedia.org/wiki/Mossen
Dit is de bekendste groep. Bladmossen bestaan altijd uit een stengel met blaadjes zonder nerven. Bladmos is een verzamelnaam voor topkapselmossen,slaapmossen en veenmossen.
Topkapselmossen groeien dicht op elkaar en slaapmossen vormen een soort matjes, waardoor er een mostapijt ontstaat.

Topkapselmossen
Slaapmossen
Veenmossen

Levermossen (Marchantiophyta) https://nl.wikipedia.org/wiki/Levermossen

Levermossen worden onderverdeeld in twee types: bebladerde levermossen met een stengel met blaadjes en thalleuze levermossen met een thallus. Een bekende thalleus levermos is het parapluutjesmos. Levermos is meestal rond de 2 tot 20 mm breed en het groeit veelal tussen tegels en stenen.

Bebladerde levermossen
Thalleuze levermossen

Hauwmossen (Anthocerotophyta) https://nl.wikipedia.org/wiki/Hauwmossen

Hauwmossen herken je aan de ronde vormen. Ze groeien, wanneer ze niet in de weg gezeten worden, in een cirkel met luchtkamertjes. Hauwmossen komen iets minder voor in de tuin dan andere mossen.

Bladmossen

Bladmossen bestaan uit een al dan niet vertakte stengel die rondom bezet is met bladeren. Deze groep heeft drie ondergroepen:

Topkapselmossen hebben rechtopstaande en nauwelijks vertakte stengels en de sporenkapsels ontspringen aan de stengeltop en zijn daarmee goed herkenbaar.
Slaapmossen zijn sterk vertakt en liggen plat op hun ondergrond alhoewel er enkele uitzonderingen zijn. De sporenkapsels ontspringen ongeveer halverwege de stengel.
Veenmossen groeien dicht tegen elkaar aan in een waterig milieu. De takjes staan in bundels en een deel hangt langs de stengel naar beneden, de rest staat haaks. Sporenkapsels ontspringen aan de stengeltop, vaak met meerdere bij elkaar.

Levermossen

Bebladerde levermossen hebben een stengel en bladeren. Deze bladeren zijn één cellaag dik en zitten in twee rijen aan de stengel (dus niet rondom). Er is vaak ook een derde rij kleinere, anders gevormde rij onderblaadjes. Een nerf ontbreekt, een belangrijk verschil met de bladmossen.
Thalleuse levermossen hebben dikke lobben (thallus) die meerdere cellagen dik is. Schubben aan de onderkant spelen een rol bij de vochtopname van deze mossen, zo ook de rhizoiden. Sporenkapsels ontspringen meestal aan het einde van de thalluslob maar daarop bestaan veel uitzonderingen.

Groeivormen

De mossen kunnen verschillende groeivormen hebben:

Zoden (vb. Gewoon gaffeltandmos)
Kussens (vb.Kussentjesmos)
Pollen (vb. Gekroesde haarmuts
Matten (vb. Gesnaveld kauwtjesmos)
Tapijten (vb. Gewoon haakmos)

Voortplanting bij mossen

Mossen manifesteren zich als voortplantingskrachtpatsers en hanteren twee strategieën: de geslachtelijke wijze en de kloon-methode. Geslachtelijke voortplanting impliceert de interactie tussen zaadcellen en eicellen. Deze vorm is van cruciaal belang omdat het genetische materiaal wordt gedeeld tussen individuen. Hierdoor kan het resulterende mosplantje genetische variaties vertonen, wat een evolutionair voordeel kan bieden in zijn aanpassing aan de omgeving.

Aan de tegenovergestelde zijde van het spectrum bevindt zich de kloon-methode. Hierbij ontbreekt de betrokkenheid van zaadcellen en eicellen. Het nieuwgevormde plantje is in wezen een exacte replica van het origineel, een reproduceerde miniaturenversie met alle erfelijke eigenschappen ongewijzigd. Geen genetische vermenging, maar eerder een vlekkeloze reproductie.

Nota: Op de voortplanting bij mossen komen we uitvoerig terug in een volgende bijdrage.