10 april 2024

Pinksterbloem

Ik heb altijd al van de pinksterbloem (Cardamine pratensis) gehouden. Haar delicate tinten van wit tot zachtroze stralen een finesse en gratie uit die betoverend is. Haar natuurlijke charme is zo onweerstaanbaar dat je er meteen door wordt aangetrokken. Maar het heeft me altijd verwonderd waarom de pinksterbloem uitgerekend met Pasen in bloei staat. Pinksteren valt immers ten vroegste op 11 mei en ten laatste op 14 juni. Dan is de pinksterbloem vaak al lang uitgebloeid. Het is bijna alsof ze haar glorieuze piek bereikt… met Pasen. Het valt niet uit te sluiten dat in vorige eeuwen de pinksterbloem wel gebloeid heeft rondom Pinksteren, want de winters waren toen langer en kouder.

Een andere mogelijke verklaring voor de naam is dat de plant bloeit als de pinken, de kalveren, voor het eerst de weide in gaan.

Cardamine

Wat als ik je vertel dat de pinksterbloem zijdelings toch verband houdt met de paastijd en het kruis? Het intrigerende is dat ze inderdaad tot de kruisbloemenfamilie behoort, wat op het eerste gezicht wellicht wat triviaal lijkt, gezien de omvang van die plantenfamilie. Echter, het is de manier waarop haar kroonblaadjes in een kruisvorm staan die het echte familiekenmerk onthult. Verassend, nietwaar? Je zou het haar niet direct toeschrijven, maar ze is toch echt een neefje – of is het een nichtje? – van de kleine veldkers, uit het geslacht Cardamine.

Cardamine komt mogelijk van het Griekse cardamine of kardemom. Pratensis betekent ‘weide’ of ‘in de weide groeiend’. Dat geeft al meteen aan waar je veel kans hebt om de pinksterbloem te vinden: in grasland!

Cardamine kan echter ook zijn afgeleid van het Griekse ‘Cardis’ (hart) en ‘Damao’ (temperen of verzachten). Het kruid werd vroeger namelijk gebruikt bij hartkwalen en kon de pijn verzachten.

Andere benamingen

Bij de Germanen was de pinksterbloem gewijd aan de godin Freya, die we kunnen zien als de goddelijke moeder. De Duitse benaming ‘Muttergottesblume’ herinnert ons hier nog aan.

De pinksterbloem wordt ook wel ‘schuimkruid’ genoemd; wat overeenkomt met de Duitse naam ‘Wiesen-Schaumkraut’, vanwege de voorkeur van het schuimbeestje voor deze plant. Het schuimbeestje is een cicade waarvan de nimf, de larve, leeft in een schuimnest dat doet denken aan speeksel.

De plant wordt ook wel eens verkeerdelijk ‘koekkoeksbloem’ en ‘kievietsbloem’ genoemd. In het Engels heet ze trouwens ‘Cuckoo-flower’. Deze naam verwijst daar dus niet naar het aanstaande Pinksterfeest, maar naar het verschijnen van de eerste koekoek in de lente.

Maar hou je vast voor de volgende luchtige anekdote! De andere Englse naam, “Lady’s-Smock“, kreeg ze omdat haar bloemen vaak opdoken tijdens ‘Lady Day’ op 25 maart. Maar dat is nog maar het halve verhaal! Volgens Richard Mabey’s in zijn boek ‘Flora Britannica’ * is er misschien een ietwat ondeugende kant aan deze naam. In sommige regio’s of historische periodes verwijst een ‘smock’ ook naar loszittend, lichtgewicht damesondergoed dat ook als nachtkleding wordt gedragen. Hij suggereert dat er mogelijks een link is naar wat er allemaal gebeurde in de bloeiende lenteweiden. Oeh-la-la, wie had gedacht dat pinksterbloemen zo’n pikant kantje hadden?

Maar wacht, “Lady’s Smock” zou ook wel eens kunnen refereren aan de Maagd Maria. Er is zelfs een andere naam die de ronde doet: ‘Our Lady’s Smock’. Deze naam is een ode aan het naadloze witte gewaad dat Maria voor Jezus maakte, en dat hij op Goede Vrijdag droeg. Het is alsof de pinksterbloem zelf een vleugje heilige glans draagt, doordrenkt met de tederheid van een moeder’s liefde. Wat een betoverende plant met een tijdloos verhaal!

Het intrigeert me mateloos hoe verwijzingen naar een plant, op een bepaald moment in haar geschiedenis, later worden overschaduwd door bijbelse symboliek, en hoe deze twee betekenissen vaak naast elkaar blijven bestaan. Het is als een dans tussen de wereldse en spirituele interpretaties, waarbij de plant haar eigen verhaal vertelt terwijl ze tegelijkertijd verweven raakt met de diepere betekenis van religie en rituelen. De complexiteit en pracht van deze overlappende verhalen laten de verbeelding werkelijk op hol slaan!

Voorkomen

Op de stoep in het stadscentrum ga je deze plant nooit tegenkomen. Maar in een park, een plantsoentje of een lapje grasland heb je wel kans. Ik vond de plant bijvoorbeeld in het Begijnhof te Brugge en langs de stadswallen. De pinksterbloem komt algemeen voor op grasland, in bermen, aan de waterkant, zeeduinen, heggen en plantsoenen.

Medicinaal

Pinksterbloem wordt nog zelden gebruikt in de kruidengeneeskunde, hoewel een infusie van de bladeren kan worden gebruikt om indigestie te behandelen en de eetlust te bevorderen.

De bladeren en de bloeiende plant hebben antireumatische, krampstillende, diuretische en stimulerende eigenschappen.

De bladeren werden vroeger gebruikt als rauwkost tegen scheurbuik, en de gehele plant bij hartklachten en epilepsie. In de oude volksgeneeskunde stond de plant bekend als probaat middel tegen jicht en reuma. Pinksterbloem bevat veel vitamine C, mineralen en mosterdolie en heeft een stimulerende werking op de stofwisseling; heeft een sterk bloedzuiverende werking, is urine-afdrijvend en werd vroeger al gebruikt om bijvoorbeeld voorjaarsmoeheid te bestrijden. Ook kan deze voorjaarsbloeier worden ingezet om als reinigingskuur te gebruiken. De werking ervan komt overeen met die van de kleine veldkers.

Recent onderzoek suggereert dat pinksterbloemen verschillende chemische verbindingen bezitten, waaronder glucosinolaten, flavonoïden, fenolzuren, vetzuren, aminozuren en mineralen.

Wetenschappelijke studies tonen aan dat de plant veel medicinale eigenschappen heeft: antibacterieel, antidiabetisch, anti-schimmel, anti-infectieus, antiviraal en antioxidant. Dit suggereert dat de pinksterbloem een enorm potentieel heeft die verder onderzoek verdienen.

Culinair

Van april tot mei, nog voor de bloei, zijn de malse, jonge bladeren van de pinksterbloem geschikt voor salades en eenpansgerechten. Je kan de bloempjes rauw opeten.

De bladeren en jonge scheuten worden in het voorjaar geoogst en smaken nogal naar waterkers. De bladeren vormen – bij gebruik in kleine hoeveelheden – een zeer acceptabele toevoeging aan salades. De smaak is eerder pittig. De bloemstengels en bladeren zijn van april tot juni een pittige toevoeging in groentengerechten en ovenschotels. Van pinksterbloemen ga je geen soep koken. De subtiele pracht, pittig in de mond, komt het best tot zijn recht als je de bloemetjes laat zien zoals ze zijn, ter garnering dus van soepen, salades en brood met kaas of drijvend in een glas karnemelk.

Let op: vanaf juni worden de bladeren bitter.

Om problemen vragen

In Duitsland zou degene die de bloem plukte samen met woning en al door de bliksem worden getroffen. In sommige delen van Frankrijk en Engeland werd deze voorjaarsbloem gevreesd omdat men dacht dat adders erg op deze bloem gesteld waren. Als men de bloem plukte zou men binnen een jaar door de slang worden gebeten. Laat ‘m dus maar beter staan.

Ritueel

De ‘Pinksterblom’ of ‘Pinksterbruid’ is een meisje dat door de jongemannen van de gemeenschap werd (wordt?) gekozen uit de huwbare meisjes. De Pinksterblom is een jonge vrouw die de jonge bloeiende vruchtbaarheid verbeeldt. Ze wordt dan versierd met bloemen of kransen door het dorp rondgeleid, gevolgd door een bonte stoet jongens en meisjes. Vaak worden er liedjes gezongen en krijgen de zangers geld of zoetigheden. Daarna wordt er de hele dag feest gevierd.

Het Pinksterblomfeest was in vroeger tijden nauw verbonden met de hoop op vruchtbare akkers, en, ook niet onbelangrijk, een moment waarop jongens en meisjes elkaar konden ontmoeten. Waaruit soms weer letterlijk ‘vruchtbare’ samenkomsten volgden…

De wortels van de Pinksterblomtraditie reiken tot in de middeleeuwen en waarschijnlijk zelfs tot in de Germaanse voorchristelijke tijden.

In sommige streken wordt de plant ook feeëbloem genoemd. Dat kwam waarschijnlijk voort uit de overtuiging dat de plant heilig was voor de feeën, en dus pech had als hij naar binnen werd gebracht.

Belangrijke opmerking

Er is weinig informatie over de bijwerkingen bij het gebruik van de pinksterbloem als voedsel of medicijn, maar dit is geen absoluut bewijs van de veiligheid. Overleg met een medische professional voor gebruik tijdens de zwangerschap of tijdens borstvoeding, of bij inname voor een specifieke aandoening. Lees in dat verband ook onze disclaimer onderaan deze pagina