19 september 2025

Zwart tandzaad

Zwart tandzaad (Bidens frondosa) is een eenjarige plant uit de composietenfamilie (Asteraceae). Oorspronkelijk afkomstig uit Noord-Amerika, heeft de plant zich inmiddels stevig gevestigd in Europa, waar ze vooral voorkomt langs vochtige oevers en rivierkanten.

De plant kan een hoogte bereiken van 30 tot 100 cm, maar in gunstige omstandigheden kan ze tot wel 2 meter hoog worden. De stengels zijn rechtopstaand, meestal vierkant van doorsnede en vaak roodachtig aangelopen. Ze zijn glad of licht behaard.

De bladeren staan tegenover elkaar en zijn meestal drie- tot vijflobbig met duidelijk gezaagde randen. De lobben zijn langwerpig tot lancetvormig. De onderste bladeren hebben vaak drie slippen, terwijl de bovenste bladeren meestal enkelvoudig zijn. Deze bladstand helpt om zwart tandzaad te onderscheiden van andere tandzaadsoorten.

De bloemhoofdjes zijn klein, slechts 5 tot 8 mm breed, en bestaan hoofdzakelijk uit buisbloemen met een geel tot oranjebruine tint. Opvallend is dat zwart tandzaad meestal geen lintbloemen heeft, zoals bij veel andere composieten het geval is. Soms zijn er echter één tot drie kleine gele lintbloempjes aanwezig.

Zwart tandzaad (Bidens frondosa) — *Zwart tandzaad (*Bidens frondosa*)*

Naamgeving

Na de bloei vormt de plant donkerbruine tot zwarte nootjes van 5 tot 10 mm lang. Aan de top dragen deze vruchten twee tot vier harde, stekelige naalden met kleine weerhaakjes. Deze blijven gemakkelijk haken in dierenharen, veren of kleding en zorgen voor een efficiënte verspreiding. Hieraan ontleent de plant haar Nederlandse naam “tandzaad”: de weerhaakjes lijken op kleine tandjes.

Het woord ‘zwart’ verwijst naar de kleur van de stengels, die vaak paarsrood tot bijna zwart aanlopen. De zaden zijn bij rijpheid ook donkerbruin tot zwart van kleur, wat ze onderscheidt van sommige andere tandzaadsoorten die lichtere zaden hebben.

De naam is dus een directe, beschrijvende naam gebaseerd op de twee meest opvallende uiterlijke kenmerken van de plant: de donkere kleur en de tandvormige zaden.

Hetzelfde zie je terug in de wetenschappelijke naam: Bidens is een samenvoeging van twee Latijnse woorden: bi (twee) en dens (tand). Het betekent letterlijk “twee tanden”, wat direct verwijst naar de twee stekelige naalden die vaak aan de zaden van deze plant zitten. (Zie foto’s)

Frondosa betekent ‘met veel bladeren’. Dit kenmerk is ook typerend voor de plant, die vaak dichtbegroeide, rijkvertakte stengels met veel samengestelde bladeren heeft.

De zaadjes van zwart tandzaad — *foto © Marc Willems*

Voorkomen en verspreiding

De plant houdt wel van een iets vochtiger plekje en is meestal te vinden in de buurt van rivieren, kanalen en sloten. In Brugge staat de plant overvloedig aan de boorden van het Minnewater.
Zwart tandzaad is van oorsprong een Noord-Amerikaanse soort. In Europa is de plant waarschijnlijk in de 18e eeuw ingevoerd, mogelijk via ballastgrond of besmet veevoer. Sindsdien heeft ze zich snel verspreid en is ze tegenwoordig algemeen in Vlaanderen en Nederland.

De soort groeit vooral op vochtige, stikstofrijke bodems en geeft de voorkeur aan plekken waar de bodem regelmatig verstoord wordt. Je vindt haar onder andere:

langs oevers van rivieren, grachten en sloten
in moerassige ruigten en rietkragen
op natte weilanden en open bosranden
op verstoorde terreinen zoals bouwplaatsen en havens

Zwart tandzaad bloeit relatief laat in het seizoen, van augustus tot oktober, en zet daarna snel zaad. Dankzij de weerhaakjes kan de plant zich makkelijk verspreiden via mens en dier. Vooral langs waterwegen kan ze zich in korte tijd over grote afstanden uitbreiden.

Ecologische betekenis

In Europa gedraagt zwart tandzaad zich als een invasieve soort. Ze is bijzonder concurrentiekrachtig en kan inheemse planten verdringen, zoals het inheemse tweeslippig tandzaad (Bidens tripartita). Bovendien kruist ze soms met verwante soorten, wat kan leiden tot vermenging van genen.

Toch heeft de plant ook een ecologische waarde. De laatbloeiende bloemhoofdjes vormen een belangrijke nectarbron voor bijen, hommels en zweefvliegen aan het einde van de zomer, wanneer veel andere planten al uitgebloeid zijn. De zaden worden daarnaast gegeten door verschillende watervogels.

Medicinaal gebruik

In Europa wordt zwart tandzaad nauwelijks gebruikt in de moderne kruidengeneeskunde, maar in Noord-Amerika kende de plant wél een traditioneel medicinaal gebruik bij inheemse stammen. Enkele toepassingen waren:

Ontstekingsremmend: bladeren werden fijngestampt en als papje op ontstoken huid of insectenbeten gelegd.
Adstringerend: aftreksels van de plant zouden helpen om bloedingen te stelpen.
Koortsverlagend: thee van de bladeren werd soms gebruikt om koorts te verminderen.
Ondersteunend voor de luchtwegen: bij verkoudheid, hoest of astma werd soms een wortelaftreksel ingezet.

Hoewel wetenschappelijk onderzoek naar de actieve stoffen nog beperkt is, blijkt dat zwart tandzaad rijk is aan flavonoïden en antioxidanten, wat de traditionele toepassingen deels kan verklaren.

Disclaimer

Informatie over het medicinaal gebruik van zwart tandzaad is geen medisch advies. Raadpleeg altijd een arts, apotheker of andere gekwalificeerde gezondheidsprofessional voordat u de plant gebruikt. Zwart tandzaad kan bijwerkingen, allergische reacties of interacties met andere medicijnen veroorzaken. De werkzaamheid en veiligheid van deze plant als behandeling zijn niet wetenschappelijk bewezen. Elk gebruik van planten voor medische doeleinden is daarom volledig op eigen risico.

Ritueel gebruik

Over specifiek ritueel gebruik van zwart tandzaad is weinig bekend. Sommige Noord-Amerikaanse stammen beschouwden de zaden met weerhaakjes als een symbool voor verbondenheid: alles in de natuur grijpt in elkaar en niets staat op zichzelf. In enkele gevallen werd een kruidenaftreksel ritueel gebruikt bij de jacht, om de jager “onlosmakelijk verbonden” te maken met zijn prooi. In Europa daarentegen zijn er geen sporen van ritueel gebruik teruggevonden.

Samenvatting

Zwart tandzaad (Bidens frondosa) is een opvallende, laatbloeiende plant van vochtige plekken, herkenbaar aan haar tegenoverstaande, vaak drielobbige bladeren, kleine bloemhoofdjes zonder lintbloemen en zaden met haakvormige tandjes. Oorspronkelijk afkomstig uit Noord-Amerika, heeft de plant zich in Europa sterk verspreid en is ze vandaag algemeen langs oevers en vochtige ruigten. Hoewel de soort zich invasief kan gedragen, levert ze ook een bijdrage aan de biodiversiteit, vooral voor insecten en watervogels. In Noord-Amerika werd ze traditioneel medicinaal gebruikt, maar in Europa is ze vooral bekend als een bijzondere, maar soms lastige verschijning in de natuur.