2 juni 2024

Ereprijs – deel 1

Lang geleden, in het koninkrijk van de Frankische koning, waar de zon goud glansde over de groene heuvels en de wind fluisterde door de eeuwenoude bossen, leefde een oude vorst die bekend stond om zijn eerlijkheid en oprechtheid. Geliefd door zijn onderdanen, droeg hij de last van vele jaren met zich mee: een vervelende huiduitslag die hem dag en nacht kwelde met ondraaglijke jeuk.

Op een zomerse dag, terwijl de koning zich waagde aan een jachtpartij in het uitgestrekte woud, viel zijn oog op een klein plantje, verscholen tussen het weelderige gras. Het plantje bloeide met lieflijke blauwe bloempjes, als kostbare juwelen in een zee van groen. Eén van zijn trouwe metgezellen, een wijze jager, fluisterde hem toe om de zachte blaadjes te kneuzen en ze op zijn geteisterde huid aan te brengen.

En zie daar het wonder: na enkele dagen van zorgvuldige behandeling was de huiduitslag als bij toverslag verdwenen! De oude koning kon zijn geluk niet op en behandelde de wijze jager met eerbied, hem benoemend tot zijn voornaamste raadgever. Het plantje, dat hem zo’n verlichting had gebracht, werd bekroond met de naam “ereprijs“, als eerbetoon aan zijn wonderbaarlijke geneeskracht. En zo ging de legende van de ereprijs, het magische kruid van genezing, door de eeuwen heen voort, als een kostbaar geschenk uit de schatkamer van de natuur.

Tot zover de legende. En zoals meestal met legenden het geval is zal er – wie zal het zeggen? – wel een historische kern van waarheid in schuilen.

Het plantje gold ooit als een symbool van trouw en dapperheid, en daarom gaf men een krans van ereprijsbloempjes aan de winnaar van een middeleeuws tornooi. (Bron: De Vries J. & F. de Tollenaere; Etymologisch woordenboek; 1983). Maar ook deze verklaring ontsproot wellicht aan een rijke verbeelding…

Oorsprong van de naam ‘ereprijs’

De naam ‘ereprijs’ komt van het Duitse ‘Ehrenpreis’, een samenstelling van Ehre, (eer), en een afleiding van preisen (loven.) De planten werden niet ereprijs genoemd omdat de overwinnaar na één of andere wedstrijd met een ereprijs bedeeld werd, maar wel omdat ze, volgens Rembert Dodoens, “eer ende prijs oft loff” verdienen vanwege de geneeskrachtige eigenschappen.

De eerbied die uit deze naam spreekt heeft er waarschijnlijk ook toe geleid dat de ereprijs als bescherming tegen heksen gold. Zo bestaat er in het Duits het rijm: “Ehrenpreis micht dem Deiwel de Ohre heiß. Met andere woorden: “Ereprijs maakt de duivel de oren heet” (= verjaagt hem).

Bron: Bächtold-Stäubli; Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens 2, pg. 594-595;
en H. Kleijn (1980) Planten en hun naam, Amsterdam, pg. 296

Gewone ereprijs – Veronica chamaedrys

De geslachtsnaam Veronica is een oude plantennaam waarvan men de herkomst niet goed kent. Volgens sommige bronnen is Veronica een samentrekking van verre unica (planta), wat ‘de waarlijk unieke plant’ betekent. Dit zou zinspelen op de uitzonderlijke geneeskrachtige eigenschappen ervan.

De naam Veronica wordt ook vaak geassocieerd met de legende van de heilige Veronica, die volgens de overlevering – die niet in het evangelie bevestigd wordt – tijdens de kruisiging van Jezus zijn gezicht afveegde met een doek, waarop zijn beeltenis miraculeus verscheen. Het is niet helemaal duidelijk hoe deze naam specifiek aan planten binnen het geslacht Veronica is verbonden, maar het kan zijn dat het gebeurde vanwege de vorm of eigenschappen die aan deze afbeelding deden denken.

Veronica kan ook ontstaan zijn uit de Griekse woorden phero (ik breng) en nike (zegen), omdat de plant een geneeskrachtige reputatie had.

De meest waarschijnlijke uitleg lijkt te zijn dat Veronica uit een schrijffout zou zijn ontstaan en wel vanuit Vetonica (Betonica).

De soortnaam chamaedrys is samengesteld uit de Griekse woorden chamai (nederig, op of bij de grond) en drys (eik), vanwege het zich niet hoog van de grond verheffende plantje, met bladeren die op die van de eik gelijken.

(Bron: De Historia Naturalis, Marcel De Cleene, pg. 413, ISBN:9789056159863 )

Gewone ereprijs in andere talen

Nederlandse namen: Gamanderereprijs, Gewone ereprijs
Engelse namen:          Angels’ Eyes, Bird’s Eye, Germander Speedwell, God’s Eye
Duitse namen:            Eichenblättriger Ehrenpreis, Gamanderehrenpreis
Franse naam:  Véronique petit chêne

Beschrijving

De Gewone ereprijs of gamanderereprijs is een vaste plant uit de weegbreefamilie (Plantaginaceae). In de lente valt in onze graslanden en bermen, en soms in lichte loofbossen, het hemelsblauwe opvallende bloemetje van de Gewone ereprijs op.

De plant heeft azuurblauwe bloemen, die ongeveer één tot anderhalve cm groot zijn. Aan de buitenkant worden de bloemen wat lichter van kleur. Bloemen die al een dag oud zijn krijgen een wat roodachtige zweem. De bloem sluit zich bij langdurige regenval en harde wind. Bovendien gaan de gesloten bloemen hangen.

De eironde bladeren zijn gekarteld en aan de voet afgerond. Kenmerkend voor deze soort is dat de beharing van de stengel in twee rijen geconcentreerd is.

Voorkomen

De Gewone ereprijs is een plant van matig voedselrijke, vochtige graslanden en lichte bossen en struwelen. De soort groeit veel in bermen en op dijken. Ook kan hij in gazons voorkomen.

In Brugge is deze soort vooral te vinden langs de vestingwallen, maar ook in andere steden komt hij beslist voor in stadsparken of in bermen langs autowegen.

Mannetjesereprijs (Veronica officinalis)

Volgens de uitgave uit 1618 van Dodoens’ Cruijdeboeck is er een onderscheid tussen Eerenprijs Manneken en Eerenprijs Wijfken, twee verschillende soorten ereprijs die toch moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn en die door de landelijke bevolking dan maar met manneken en met wijfken benoemd werden. Zo is de huidige naam mannetjesereprijs ontstaan voor Veronica officinalis en het wijfjesereprijs komt overeen met tijmereprijs (Veronica serpyllifolia). Dit onderscheid tussen manneken en wijfje had in de tijd van Dodoens niets te maken met geslachtelijke verschillen of met de voortplanting bij planten.

Rembert Dodoens schreef in zijn Cruijdeboeck:

“Eerenprijs es tweederleye van gheslacht/ dat eene es dat oprecht Eerenprijs datmen Eerenprijs manneken heet. Dat ander een cruydeken den Eerenprijs seer ghelijckende/ dat men Eerenprijs wijfken nuempt.”

“Eerenprijs manneken es een cleyn cruyt lancx der aerden cruypende/ met dunne rootachtighe hayrighe steelkens/ daer aen wassen lanckachtighe donckergruene een luttel hayrachtighe rontsomme ghekerfte bladerkens. Sijn bloemkens wassen boven aen die steelkens en zijn cleyn/ van coluere licht blauw met purpur ghemenght/ nae die welcke cleyn breedachtighe teskens wassen/ daer dat saet in leyt. Die wortel es dun met veele veeselinghen.

Eerenprijs wijfken es van bladeren/ stelen/ en wasse den anderen ghelijck/ maer zijn bladeren zijn gruender/ niet hayrachtigh/ noch niet ghekerft. Sijn bloemkens zijn den anderen ghelijck/ en vergaen oock in breede teskens daer dat saet in leyt.”

Dodoens — Klik op de afbeelding om te vergroten.

Wijfjesereprijs heet dus nu tijmereprijs. Naast deze twee soorten groeien in onze contreien nog tal van andere ereprijssoorten. Denk bijvoorbeeld aan aarereprijs, veldereprijs, akkerereprijs, brede ereprijs, klimopereprijs, draadereprijs enz…

Voorkomen

Mannetjesereprijs groeit op droge plekken zoals bossen, open gebieden en langs randen van bossen. Het heeft een harige stengel die laag bij de grond kruipt, met kleine bladeren die er zilverachtig uitzien en een beetje getand zijn. Vanuit deze bladeren komen hoge stengels met helderblauwe tot paarse bloemen. De bladeren vallen snel af als je ze aanraakt. Mannetjesereprijs bloeit van mei tot augustus.

Mannetjesereprijs in andere talen

Engelse namen:          Common Speedwell, Gipsyweed, Heath Speedwell
Duitse namen:            Echter Ehrenpreis, Ehrenpreis, Gebräuchlicher Ehrenpreis
Franse naam:  Véronique officinale

Verschil tussen Gewone ereprijs (Veronica chamaedrys L.) en mannetjesereprijs (Veronica officinalis L.)

Hoewel ze enkele gelijkenissen vertonen, hebben ze ook verschillen:

Veronica chamaedrys heeft helderblauwe bloemen en ovale, getande bladeren. De bloemen groeien in een losse tros aan het einde van de stengels.

Veronica officinalis heeft kleinere, lichtblauwe bloemen en smaller, lancetvormige bladeren. De bloemen groeien dichter bij elkaar in een compacte tros.

Mannetjesereprijs gedijt goed in bossen, open gebieden en langs bosranden. Het groeit vaak op droge, zanderige gronden.

Gewone ereprijs groeit vaak in vochtige omgevingen zoals graslanden, weiden en langs waterkanten.

Beide soorten worden traditioneel gebruikt voor medicinale doeleinden, maar er kunnen verschillen zijn in de specifieke toepassingen en effecten.