25 mei 2024

Bijenorchis

Onlangs vond ik aan de boorden van het Minnewater te Brugge de bijenorchis.

De bijenorchis is een wilde orchidee. De Nederlandse naam wordt ontleend aan het feit dat onderlip op een bij lijkt. Die onderlip is opgebold, meestal bruin met een gele tekening en harig aan de rand, met een groene zuil waarin twee ogen lijken te zitten. Hij staat op de Rode lijst en is in Vlaanderen zeldzaam, in Wallonië vrij zeldzaam.

Bijenorchis komt in Vlaanderen vooral voor op opgespoten of vergraven terreinen, waar de soort optreedt als pionier. Ze staat op vochtige tot droge plaatsen op kalkhoudende, relatief humusarme bodem.

In een aantal bloeiende planten, vooral orchideeën, gebruikt een plant nabootsing om de insectenbestuiver te verleiden om de bloem te bezoeken en deze met succes te bestuiven zonder beloning van voedsel voor het bestuivende insect.

Veel bloemen die donkerrood of roodpaars zijn, produceren een geur die lijkt op de geur van rottend vlees. In dit geval bezoekt de bestuiver de bloem in de overtuiging dat er een maaltijd of een karkas is waarop hij zijn eieren kan leggen. Vrouwelijke vleesvliegen zullen op deze bloemen landen, hun eieren leggen en tijdens het bewegen door de bloem deze onbedoeld bestuiven. Wanneer de eieren echter uitkomen, sterven de maden, omdat er geen rottend vlees is om te eten. In andere gevallen landt de gedupeerde bestuiver op de bloem en beweegt zich rond de bloem en bestuift per ongeluk de bloem terwijl hij probeert het rottende vlees te vinden om te eten.

Naast de behoefte om te eten, moeten bestuivers paren om de volgende generatie voort te brengen en de voortzetting van de soort te verzekeren. Veel orchideeën profiteren van dit aangeboren gedrag om zich voort te planten.

Veel bloeiende planten lokken insecten door het gebruik van felle kleuren die de aanwezigheid van nectar aangeven . Sommige orchideeën bootsen andere bloeiende planten na zonder nectar aan te bieden. Een groep orchideeën, onder andere de bijenorchis, voert het bedrog verder door in feite de insecten zelf na te bootsen.

Dummy-vrouwtje

De lip van de bloem is een gespecialiseerd middenbloemblad dat fungeert als een ‘dummy-vrouwtje’ van een soort bij of wesp. De gelijkenis is zo groot dat mannetjes de bloem bezoeken in een poging te paren met het ‘dummy-vrouwtje’. Bijenorchideeën bootsen de vorm en geur van bijen na om ze te lokken tot ‘pseudocopulatie’, waarbij het mannelijke insect probeert te paren met de bloem. Terwijl het voor de bij alleen maar verspilde moeite is draagt de orchidee een deel van haar stuifmeel over aan de bij. Wanneer die wegvliegt en op een andere orchidee landt, zet ze het stuifmeel neer, waardoor de bloemen zich kunnen voortplanten.

Een belangrijk kenmerk in de nabootsing van vrouwelijke insecten door orchideeën is de bloemgrootte. Te kleine bloemen geven onvoldoende stimulans voor de paringspogingen die nodig zijn om de pollinia op het insect te planten . Omgekeerd, als de bloem te groot is voor het insect, bereikt de kop van het insect de vrouwelijke receptorplaats voor stuifmeel niet en worden de pollinia niet op het insect afgezet.

De kleur van het labellum van de orchidee is ook belangrijk bij het aantrekken van het mannelijke insect. De mannetjes voelen zich meer aangetrokken tot donkere dan tot lichte kleuren, en tot een contrasterende donkere vlek op een lichte achtergrond. Een fluweelachtig oppervlak is een effectievere lokstof dan een glanzend oppervlak.