De geheimen van de berk … Betula (deel 1)

Eeuwenlang heeft de berk tot de verbeelding gesproken.  Gekend als de ‘witte Vrouwe met de groene sluier’, een naam die haar mystieke aura alleen maar versterkt.

Maar laten we eens dieper graven, laten we ons verdiepen in de betoverende oorsprong van de Latijnse naam, Betula. Een naam die een echo lijkt te dragen van verre tijden, waarbij het slaan van mens en vee een rol speelde. Hoe kan het dat zo’n sierlijke boom verbonden is met zulke krachtdadige handelingen? 

Het antwoord ligt verscholen in de nevelen van de geschiedenis, waar het Keltische woord ‘betu‘ opdoemt als een mysterieus baken. Een woord doordrenkt met betekenis, een herinnering aan vervlogen rituelen waarbij mens en dier werden gezegend door het slaan met berkentakken.

Waarom deden onze voorouders dit? Het is een vraag die ons uitdaagt om verder te kijken dan de oppervlakte, om de diepere lagen van culturele en spirituele tradities te onthullen.

In de schimmige stilte van bos en park fluistert een geheimzinnige alliantie tussen de “witte vrouwe” en de verborgen wereld van bodemschimmels, zoals de iconische vliegenzwam. Het is een verbond dat de verbeelding prikkelt, waarbij de schimmels zich vermengen met de schors van de berk, en uit hun samenspel ontstaan de mysterieuze heksenbezems, die de grenzen van het mysterie verkennen.

Guido Gezelle (1830-1899)

“ ‘k Groete u, wit als molkenroom,
in den bossche en achter strate,
’s zomers, ’s winters, vroeg of late,
bleekgebolden berkenboom!
...
Daarom heffe ik, overwaar,
komende in den bossche u tegen,
of omtrent des Konings wegen,
u den hoed, o berkelaar!” 
Betula Alba, L. van Guido Gezelle (27 januari 1894)

Levensroede

Deze boom is eeuwenlang door allerlei volkeren aanbeden en bezongen vanwege de waardevolle eigenschappen die hij ons kan schenken. Omdat wij langzamerhand weer openstaan voor de krachten van de natuur is het de hoogste tijd om deze oeroude kennis weer onder het stof vandaan te halen!

Bekend was vroeger het slaan met de ‘berkenroede’. Door met een ‘levensroede’ te slaan, meende men de ontluikende levenskracht van de boom op de geslagen persoon of dier over te brengen.  Op 1 mei bijvoorbeeld werd (wordt) het vee uitgedreven met berkenwissen. Een slag met zo’n berkenwis houdt het vee het hele jaar gezond, en men geloofde ook dat de vruchtbaarheid hierdoor werd opgewekt. 

Berkentwijgen werden ook gebruikt om er op een rituele wijze mee te slaan! Naast het saunaritueel kan je dit ook terugvinden in het gebruik (vooral in Engeland) om met berkentakken de grenzen van de akkers te slaan; het zogenaamde ‘beating the bounds’. Door te slaan op de grond maakt je de slapende krachten, die onder de aarde rusten, weer wakker.

Het is nog niet zo lang geleden dat Zwarte Pieten de huizen langs gingen om kinderen, maar ook jonge vrouwen, op de billen te slaan met de berkenroede.  Juist op deze hartvormige plek zit veel sluimerende energie die door het slaan weer in beweging wordt gebracht.  Op die manier werden – zo nam men aan – kinderen gestimuleerd om te groeien, en vrouwen om vruchtbaar te worden. 

Vroeger wisten de mensen dat ritueel slaan een probaat middel was om iets in beweging te zetten. De berk was de ideale boom om het oude weg te vegen en het nieuwe wakker te slaan.  Zo hoort de berk bij het levenskrachtige begin van het voorjaar.

Voorkomen

Berk (Betula) is een geslacht van bomen uit de berkenfamilie (Betulaceae). De bomen van dit geslacht komen verspreid voor over het noordelijk halfrond. Ze zijn uiterst winterhard, maar doordat ze ondiep wortelen zijn ze slecht bestand tegen droogte. De berk komt voor op het noordelijk halfrond. In Europa is hij wijd verspreid, behalve rond de Middellandse Zee. Omdat hij goed tegen de kou kan, komt hij ook voor in Groenland en IJsland. De ruwe berk houdt meer van koele, zandige, goed afwaterende gronden. De zachte berk vindt men meer in moerassige gebieden.

Uiterlijk

De berk is een prachtige, elegante boom die maximaal dertig meter hoog kan worden. Hij valt op tussen andere bomen door zijn rechte, witte stam. De buitenste laag is voortdurend bezig te vernieuwen. Een belangrijk kenmerk van de berkenstam is het afbladderen van de schors. De afgevallen repen werden vroeger gebruikt als dakbedekking of er werden gebruiksvoorwerpen van gemaakt zoals bijvoorbeeld schoenen en manden.

De ovale/ruitvormige bladeren hebben een dubbel gezaagde rand en ritselen bij het minste zuchtje wind. In het najaar valt de boom op door zijn prachtige herfstkleuren. In de winter is hij kaal, doch sierlijk.

De berk heeft bloemen in de vorm van mannelijke en vrouwelijke katjes. De mannelijke katjes zijn ongeveer acht centimeter lang. In de winter zijn deze duidelijk aan de uiteinden van de twijgen te zien. De kleinere vrouwelijke bloemen zijn de helft kleiner en deze bevinden zich in de oksels van de bladeren. De vrouwelijke katjes produceren aan het eind van de zomer grote hoeveelheden zaden.

Er zijn meerdere soorten die slechts kleine verschillen hebben omdat ze ook vaak met elkaar kruisen. De twee berkensoorten die het meest voorkomen én die voorzien zijn van geneeskrachtige eigenschappen zijn de “ruwe berk” (Betula pendula), en de “zachte berk” (Betula pubescens).

Kenmerkend voor enkele berkensoorten is het in horizontale banden afbladderen van de bast op de stam. De nieuwe bast is soms wit, maar kan afhankelijk van de soort ook rood of bruin zijn. Het woord berk is afgeleid van het Oudindische woord ‘bharg’ wat ‘glanzend’ betekent en betrekking heeft op de witte bast.

Credits

Dit artikel is geschreven op basis van een eerder gepubliceerd artikel van onze redacteur Andrea Bleeker (Kruidengeheimen.nl) https://www.kruidenmassages.nl/berk.html
Met dank aan Andrea om het artikel ter beschikking te stellen.
Andrea Bleeker publiceerde op YouTube een interessante video over “De geheimen van de berk”.

https://www.youtube.com/watch?v=-p820SOWmLk

In deel 2 komen we uitvoerig terug op het medicinaal gebruik van de berk.

Bronnen en meer informatie

Betula Alba, L. van Guido Gezelle (27 januari 1894): https://www.dbnl.org/tekst/geze002fbau01_01/geze002fbau01_01_0934.php

https://kruidenmassages.nl/berk.html

https://nl.wikipedia.org/wiki/Berk

https://www.ecolonie.eu/nl/projecten/plant-van-de-maand/berk-betula

https://www.floravannederland.nl/planten/ruwe_berk

https://www.ecopedia.be/boom/ruwe-berk

https://www.west-vlaanderen.be/ontwikkelingsstadia-ruwe-berk

https://www.naturetoday.com/intl/nl/observations/natuurkalender/species/plants/silver-birch

 Signatuur en eigenschappen van kruiden, Yvonne Maessen, voor informatie over het boek, klik hier.
– Boeken van dokter Geert Verhelst, voor meer informatie klik hier.

De symboliek van bomen; Abe J. van der Veen; 2012; ISBN : 9789461932013

Compendium van rituele planten in Europa; Marcel De Cleene, Marie Claire Lejeune; 2024, ISBN: 9789056157104