13 februari 2024

Een grijze muis … gewoon muisjesmos.

Heb je ooit een muis gezien die zo grijs is als een regenachtige maandag? “Natuurlijk!”, hoor ik je al zeggen, “wie niet?”. Misschien ken je zelfs wel iemand die als een ‘grijze muis’ door het leven trippelt. Zo iemand waar je nooit echt iets opvallends aan kunt ontdekken, compleet oninteressant lijkt en de persoonlijkheid van een verdwaalde sok lijkt te hebben.

Nou, laat me je vertellen, gewoon muisjesmos (Grimmia pulvinata) is als de stille held van het rijk der mossen. Vaak over het hoofd gezien en als onbelangrijk genegeerd, maar het is allerminst saai! Het heeft meer karakter dan een marathonloper, en meer flair dan een kudde dansende flamingo’s. Dus onderschat het muisjesmos niet! En dat … is allesbehalve grijzemuizenpraat!

De volgende keer dat je een moskussentje passeert dat tussen een paar straatstenen naar buiten kruipt, stop dan en bestudeer deze kleine superheld. Vaak over het hoofd gezien, maar er is zoveel meer aan deze oude planten dan op het eerste gezicht lijkt. Mossen worden door de meeste botanici geaccepteerd als één van de eerste organismen die de grote overgang van de zee naar het land maakten. Van kinds af aan voel ik me aangetrokken tot deze schijnbaar simplistische levensvormen: onveranderlijk over honderden miljoenen jaren.

Mossen

Mossen spelen een belangrijke ecologische rol in verschillende ecosystemen. Ze dragen bij aan de stabiliteit van de bodem, bieden leefgebied voor micro-organismen en kleine ongewervelde dieren en zijn betrokken bij het fietsen van voedingsstoffen. Bovendien worden sommige mossoorten, waaronder Grimmia pulvinata, gebruikt in ecologische studies en als indicatoren van omgevingsomstandigheden vanwege hun gevoeligheid voor veranderingen in vocht, temperatuur en luchtkwaliteit.

Mossen arriveerden op het land in de Ordoviciaanse periode, ongeveer 470 miljoen jaar geleden. Door het opslaan van koolstofdioxide verlaagden deze eenvoudige organismen geleidelijk de wereldtemperatuur met acht graden, waardoor hun omgeving enorm veranderde en, zo wordt gedacht, de ijstijden op deze planeet mede veroorzaakten. Ik heb altijd het gevoel dat dit een ongelooflijke prestatie is voor zulke onopvallende, onschuldige en kleine organismen als mossen.

Muisjesmossen

Gewoon muisjesmos is een veel voorkomend mos dat behoort tot het geslacht Grimmia (muisjesmossen). Het staat bekend om zijn onderscheidende groeivorm, die dichte, kussenachtige puften of matten vormt op rotsen, muren, en grond.

Ze zijn aangepast om te overleven in barre omgevingsomstandigheden en kunnen uitdroging (uitdrogen) en rehydratie verdragen. De kussenachtige groeivorm helpt ze vocht vast te houden en biedt enige bescherming tegen omgevingsstress.

Herkenning

Het grijs muisjesmos groeit in kleine kussentjes. De kleur varieert van grijs tot grijsgroen door de aanwezigheid van grijze haartjes. Als de kapselsteeltjes nog jong zijn, zijn ze geelgroen en buigen ze naar beneden. Na verloop van tijd veranderen ze van kleur naar bruin en gaan ze rechter omhoog staan.

*De jong kapselsteeltjes buigen naar beneden*.

Naamgeving

Dit geslacht is genoemd naar de botanicus Johann Friedrich Carl Grimm (1737-1821). “Pulvinata” is Latijn en betekent “kussenachtig” of “gedempt”. Dit verwijst naar de karakteristieke groeivorm van het mos, dat dichte, kussenachtige matten vormt.

Habitat

Het mos is weinig kieskeurig en koloniseert rotsen, muurtjes, stenen, daken, boomstammen en andere ondergronden. Van nature komt het voor op kalksteen. Het houdt niet van een zure ondergrond. Gewoon muisjesmos wordt vaak vergezeld door het gewoon muursterretje (Tortula muralis).

Beschrijving

Gewoon muisjesmos vormt kussentjes van kleine groene blaadjes. Het kleine blad is ovaal van vorm en V-vormig gevouwen. In zo’n kussen heerst een microklimaat, met mildere temperaturen en een hogere luchtvochtigheid.

Het blad heeft een grijze punt: dit is een glashaar. Het is de middennerf zonder bladgroen. Zo’n glashaar geeft (vermoedelijk) bescherming door de weerkaatsing van het zonlicht. Bovendien ontstaan langs de glashaar waterdruppels door condensatie. Glasharen komen ook voor bij sommige andere mossen, zoals bij ruig haarmos en het groot duinsterretje. De kleur van het mos is door die glashaartjes grijs tot grijsgroen.

Voortplanting

Typisch voor muisjesmos zijn de sterk gekromde kapselsteeltjes (in een jong stadium). Het jonge sporenkapsel is geelgroen. Later wordt het roodbruin en gaat het meer rechtop staan. Het kapsel is bol- tot eivormig. Het is gesnaveld. Het plantje heeft zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen.

Levend of dood?

Mossen halen water uit de omringende atmosfeer en zijn vaak minder afhankelijk van water uit de grond. Sommige mossen – zoals het gewoon muisjesmos – hebben ook witte haarpunten op hun bladeren. Deze haarpunten verbeteren de opname van water uit de lucht door het oppervlak te vergroten en om waterdruppels op te vangen.

Het doorstaat een droogteperiode door al het water te verliezen en het metabolisme te stoppen. Muisjesmos wordt dan helemaal grauw. Wanneer er weer water voorradig is neemt het snel weer water op en kan het mos zich helemaal herstellen. Op die manier kan het overleven op droge plaatsen.

Biotoop

Een kussentje van mossen mag er misschien wat saai uitzien, maar wie de moeite neemt om het van dichtbij te bekijken (een loep, macrolens of microscoop kunnen helpen) ontdekt een totaal nieuwe wereld. Ik kom daar later zeker nog eens op terug.

Tussen het mos kan je allerlei kleine insecten vinden zoals kleine wormpjes, slakjes, spinnetjes, kevertjes en springstaarten. Springstaarten spelen een belangrijke rol. Ze eten rottende bladeren, schimmels en bacteriën. Zelf worden ze gegeten door vliegen, roofmijten, duizendpoten en spinnen.

Gewoon muisjesmos is een echte pionier en zal als een van de eersten nieuwe habitats koloniseren, ook na een bosbrand. Doordat het goed bestand is tegen pollutie kan het overleven in stedelijke milieus, zoals op muren en daken. Zijn weerstand tegen vervuiling stelt het in staat om stedelijke gebieden zoals daken, muren en asfalt te koloniseren.

Gebruik

Gewoon muisjesmos is in de traditionele geneeskunde gebruikt om huidziekten te behandelen en ontstekingen te verminderen. Het wordt ook gebruikt als een natuurlijke kleurstof voor stoffen. Sommige mossen werden in het verleden gebruikt voor hun antimicrobiële eigenschappen of om wonden te behandelen vanwege hun absorberende kwaliteiten. Echter, het is belangrijk op te merken dat het gebruik van mossen voor medicinale doeleinden niet algemeen wordt aanbevolen vanwege het gebrek aan wetenschappelijk bewijs en de mogelijkheid van onbekende bijwerkingen.

Bronnen en meer informatie

De tekst is gedeeltelijk gebaseerd op een artikel van onze redacteur Nic Carsauw. Nic is beheerder van de website https://www.wildenatuurinmechelen.be