7 maart 2024

Gewoon speenkruid – Ficaria verna verna

Elk jaar wacht ik vol ongeduld op dat betoverende moment waarop de eerste bloempjes van het Gewoon speenkruid tevoorschijn komen! Zodra de tedere streling van de voorjaarszon de aarde verwarmt, voel ik mijn hart sneller kloppen van opwinding, want in parken en bossen verkondigen de gele, stervormige bloemetjes de komst van de lente.

Met elke zonnestraal lijken deze fragiele bloempjes te dansen en te stralen, als een vurige lofzang op de naderende lente. De zee van gele sterretjes lijkt te wedijveren met de groeiende kracht van de zon, die steeds hoger aan de hemel klimt.

Hun verschijning houdt de belofte in van nieuw leven en een golf van hernieuwde energie. Wat een glorieuze tijd staat ons te wachten! Ik kan nauwelijks wachten om er met mijn fototoestel op uit te trekken en deze pracht vast te leggen. Laat maar komen, die stralende voorjaarsbloeiers!

Ook de wetenschappelijke naamgeving van het speenkruid verwijst naar de lente want ‘verna’ betekent letterlijk ‘van de lente’. Ficaria is afgeleid van het Latijnse woord Ficus (vijg), vanwege de vorm van de wortelknolletjes. De plant is ook bekend onder zijn oude Latijnse naam, Ranunculus ficaria, en daaruit blijkt dat ze een neefje is van de bekende Scherpe boterbloem (Ranunculus acris) en andere leden van de ranonkelfamilie.

Signatuurleer

*De knolletjes aan de wortels die op aambeien lijken*

Volgens de principes van de signatuurleer, waarbij het uiterlijk van een plant aanwijzingen geeft voor de ziekten waartegen het kruid kan helpen, zou speenkruid niet alleen effectief moeten zijn tegen aambeien, maar ook tegen aandoeningen van de teelballen, of misschien zelfs – voor wie wat fantasie toepast – tegen zwak sperma. De opvallende gelijkenis qua vorm leek deze gedachte te rechtvaardigen.

Oké, dus misschien krijg je geen plotselinge boost van energie door in oude kruidenboeken te snuisteren, maar geloof me, het is een feestje voor je brein! In 1644 schreef Rembert Dodoens reeds dat …

“de wortelkens met aanhangende greynkens van het Speencruydt te ghebruycken zijn om de speenen te genesen: want de speenen oft anbeyen met het sap van dit cruydt met wijn oft pisse van den krancken (ja, u leest het goed) ghemengelt zijnde, dikwijls gewassen ende ghenet, worden kleynder ende in een getrocken ende verdroogen heel.”

What’s in a name?

Ook in de Engelse benaming klinkt dat gebruik nog door: ‘Pilewort’. Dit betekent letterlijk ‘aambeienwort”. De Engelse term ‘wort’ is vaak geassocieerd met medicinale planten.

De Nederlandse benaming ‘gewoon’ speenkruid onthult op verrassende wijze zijn alomtegenwoordigheid in de natuur. Ook andere plantennamen beginnen soms met ‘gewoon’ of ‘gewone’. Denk bijvoorbeeld aan ‘Gewoon varkensgras’ of ‘Gewone raket’. Echter, deze schijnbare alledaagsheid betekent niet dat ze altijd overal te vinden zijn. Soms duidt het gebruik van ‘Gewoon’ of ‘Gewone’ ook op subtiele verschillen tussen soorten binnen hetzelfde geslacht. Vooral het Vreemd speenkruid (Ficaria ambigua) is een sterk gelijkende soort. Deze heeft goed ontwikkelde vruchten en geen okselknolletjes. Gewoon speenkruid heeft smalle kroonbladen, die elkaar niet met de randen bedekken. Vreemd speenkruid daarentegen heeft brede kroonbladen, die elkaar met de randen bedekken. Dus… Gewoon en Vreemd speenkruid.

De Duitse naam ‘Scharbockskraut‘ voegt nog een andere intrigerende dimensie toe aan de rijke geschiedenis van deze plant. Deze naam verwijst naar een vroegere medicinale toepassing, waarbij de jonge bladeren werden gebruikt om scheurbuik te voorkomen. Stel je voor: als zeelieden – die leden aan de verwoestende effecten van scheurbuik – aan land kwamen, was hun eerste missie het speenkruid te vinden. Waarom? Het was al lang bekend dat deze sappige bladeren een krachtig middel waren tegen deze vreselijke ziekte, maar het mysterie bleef: waarom werkten ze zo goed? Het duurde tot 1915 voordat het antwoord gegeven werd: het was de overvloedige aanwezigheid van vitamine C in het speenkruid dat deze wonderbaarlijke genezende krachten verklaarde.

Elk aspect van de naamgeving onthult trouwens nieuwe lagen van betekenis en historie, waardoor het speenkruid nog fascinerender wordt. Denk maar aan oude namen voor deze plant, zoals ‘oaneklootjes’. Deze naam is geworteld in de perceptie van mensen die in de langwerpige, verdikte wortels een opmerkelijke gelijkenis zagen met de teelballen van een haan. En wat te denken van ‘katteklootjes’… ?

Ondanks het feit dat je vaak talloze bloempjes ziet maakt de plant moeilijk vruchten. De zaden zijn zeer kortlevend, zelfs korter dan één jaar. De verspreiding gebeurt hoofdzakelijk via de knolletjes (broedbolletjes) in de bladoksels.

Het geheim …

Wanneer de wereld nog sluimert onder een deken van ijs en sneeuw, onthult het speenkruid zijn magische geheim. Diep onder de aarde, verborgen voor het oog van de mens, liggen de kostbare schatten van de plant: kleine, peervormige knolletjes aan de wortels, een schatkist van voedingsstoffen verzameld gedurende de wintermaanden. Het zijn deze knolletjes die de sleutel vormen tot het ontwaken van de betovering. Terwijl de dagen langer worden haalt het speenkruid zijn reserves uit de knolletjes, en begint het zijn metamorfose.

Verspreiding

Vanaf februari ontvouwen zich de eerste delicate blaadjes. Kort daarna volgen de bloemen.

Het speenkruid, een bescheiden juweeltje van de natuur, gedijt op een variëteit aan locaties: van de rustige slootoever tot de levendige wegrand, van statige stadsparken tot de rustige schaduw van loofbossen. Het is meestal te vinden onder de beschermende takken van bomen. Als een prominente vertegenwoordiger van de voorjaarsflora onthult het zijn betoverende kracht nog voordat de lente echt op gang schiet. De bloemen openen zich als een bruisende symfonie van kleur, een eerbetoon aan het leven, terwijl de natuur langzaam uit de winterslaap ontwaakt en nog voor bladeren aan de bomen verschijnen.

Culinair

Vroeger werd Gewoon speenkruid wel gegeten als spinazie. De eerste bladeren in het voorjaar doen het uitstekend in een salade. Neem dan wel de bladeren voor de bloei, want tijdens de bloei vormen zich giftige stoffen in de bladeren. Bij het drogen van de oudere bladeren ontstaat er een giftige stof. Van het poeder hiervan werd vroeger in de Europese Alpen een vergif gemaakt wat op pijlen werd gesmeerd.

Belangrijke waarschuwing

Voorzichtigheid is geboden met betrekking tot het gebruik van deze plant. Alle delen van het speenkruid zijn licht giftig. De gifstoffen zijn onstabiel en hebben een lage toxiciteit. Ze worden gemakkelijk vernietigd door hitte. Het sap kan irritatie van de huid veroorzaken.

We raden ten stelligste af om op eigen houtje te experimenteren met wilde planten. Laat u altijd adviseren door een gehomologeerd fytotherapeut of herborist. Lees daaromtrent onze disclaimer onderaan deze pagina.