29 oktober 2023

Muurleeuwenbek – Cymbalaria muralis

Als je door Brugge wandelt zie je overal op oude vestingmuren, op bruggen en kademuren, op de stoep, tegenaan huisgevels en op daken de muurleeuwenbek, met zijn sierlijke lila bloempjes met kleine gele vlekken. Gelukkig niet enkel in Brugge, evenzo in andere steden, want deze typische stadsplant is een schoonheid. Klein wat formaat betreft, en ogenschijnlijk teer en kwetsbaar, maar vergis u niet, het is een echte survivor die heel wat kan verduren.

Oorspronkelijk is het een bergplant uit Zuid-Europa. De mens heeft hem over Europa verspreid en in het begin van de 17de eeuw kwam hij hier terecht. In Vlaanderen is hij vrij algemeen in stedelijke gebieden, maar toch zeldzaam in de Kempen. Al sinds de tweede helft van de zestiende eeuw is het ingeburgerd in Vlaanderen. Al in 1554 wordt het door Dodoens beschreven. Het is één van de meest voorkomende muurplanten. De soort is een echte pionier die op verweerde muren kan kiemen.

Al heel vroeg in de lente – soms al in maart of april – verschijnen de eerste bloemen van het muurleeuwenbekje en de bloei gaat door tot de eerste vorst zijn intrede doet. Overal langs de langgerekte, vaak roodachtige stengels verschijnen de bloemetjes. Ze zijn klein – nog geen centimeter groot – maar meer dan de moeite waard om eens van dichtbij te bekijken. De kleur van de bloemetjes is schitterend violet met twee opvallende, gele vlekken. Een loepje kan goede diensten bewijzen.

Cymbalaria muralis — Het bloempje van muurleeuwenbek

Ingenieus

Muurleeuwenbek is daarenboven bijzonder ingenieus. Insecten kunnen tussen de boven en de onderlip door de bloem bezoeken en zorgen voor de bevruchting. Ze worden daarbij door de mooie tekening op de onderlip en de twee gele knobbels geleid. Na de bevruchting buigt de bloemsteel naar de muur, zodat de zaadjes tegen de muur in spleten en voegen in het metselwerk gedrukt worden.

De manier waarop de zaden zich verspreiden en naar de muur toe ‘buigen’ is een ingenieuze aanpassing waardoor de plant in deze specifieke habitat kan groeien.

De zaden zitten meestal in kleine capsules. Als deze capsules rijpen en uitdrogen splitsen ze zich open en laten ze de zaden erin los. De capsules zijn bevestigd aan een slanke steel en hier komt de unieke aanpassing in het spel.

Hygroscopisch

De steel van de zaadcapsule is hygroscopisch, wat betekent dat deze reageert op veranderingen in de vochtigheidsgraad. Als de lucht droog is droogt de steel uit. Deze actie buigt de zaden effectief naar de muur toe, waardoor ze in contact komen met het oppervlak. Daarna kunnen de zaden eraan blijven kleven, ontkiemen en beginnen groeien. Deze aanpassing zorgt ervoor dat de zaden in een gunstige omgeving terechtkomen voor kieming en groei. Recente onderzoeken brachten ook de invloed van bepaalde groeihormonen aan het licht.

Als de vruchten gewoon naar voren zouden staan, dan zou het zaad vallen. Dat zou een haast onmogelijke klim worden om weer boven te geraken. Ook mieren dragen hun steentje bij. Zij verslepen de zaden van het plantje naar hun nest, waarbij onderweg het nodige wordt gemorst. De mieren is het alleen te doen om het ‘mierenbroodje’, een oliehoudend en koolhydraatrijk aanhangsel op het zaad, waarmee de larven worden gevoed.

Muurleeuwenbek plant zich ook makkelijke vegetatief voort, dus door steeds vanuit de stengel nieuwe plantjes te krijgen.

Naamgeving

De geslachtsnaam ‘Cymbalaria’ is afgeleid zijn van ‘kymbalon, wat ‘cimbaal’ of ‘bekken’ betekent. Dit verwijst naar de vorm van de bladeren. De soortaanduiding ‘muralis’ betekent uiteraard ‘muur’. Leeuwenbek in de Nederlandse naam verwijst naar de gelijkenis van de bloem met de muil van een leeuw, al moet ik toegeven dat die gelijkenis mij volkomen ontgaat… Ziet u het?

Culinair gebruik

Hoewel er geen sterk bewijs bestaat dat suggereert dat de plant giftig zou zijn voor mensen wordt het weinig culinair gebruikt. De blaadjes van de muurleeuwenbek zijn eetbaar en worden in de mediterrane regio in salades verwerkt. Ze hebben een pittige smaak. Oudere bladeren worden bitter. De bloemetjes kunnen dienen als eetbare decoratie.

Medicinaal gebruik

Hoewel de geneeskrachtige eigenschappen niet goed gedocumenteerd of uitgebreid onderzocht zijn werd de plant in de traditionele volksgeneeskunde gebruikt voor de heling van wonden.

Sommige herboristen suggereren dat de bladeren van de plant lokaal kunnen worden gebruikt om wonden en kleine huidirritaties te helpen genezen. Het werd destijds gebruikt als een mild ontstekingsremmend middel en heelmeesters brachten kompressen van de plant aan om ontsteking te verminderen. Muurleeuwenbekje werd eveneens gebruikt om nare gevolgen van insectenbeten te verzachten.

In de volksgeneeskunde werd het eveneens gebruikt als slijmoplossend middel om hoesten en ademhalingsklachten te verlichten. Er is echter geen wetenschappelijk bewijs voor de effectiviteit van dit gebruik.

de mooie tekening op de onderlip van de bloempjes en de twee gele knobbels

Waarschuwing

Er is gemeld dat de plant milde laxerende effecten kan hebben.

Houd er rekening mee dat de informatie over het medicinale gebruik van Cymbalaria muralis voornamelijk anekdotisch is en gebaseerd is op traditionele volksgebruiken. Er is beperkt wetenschappelijk onderzoek om deze beweringen te onderbouwen en de veiligheid en effectiviteit van het gebruik van deze plant voor medicinale doeleinden zijn niet goed gedocumenteerd. Als u overweegt een plant voor medicinale doeleinden te gebruiken, is het van essentieel belang dat u een zorgverlener of deskundig fytotherapeut raadpleegt voor de juiste begeleiding en om uw veiligheid te waarborgen.